Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 741]

Kunsten

Een standbeeld van de vrouw.
Emmy Andriesse (1914-1953)

De eerste keer dat ik in Parijs kwam, het was beginjaren zeventig, was ik groen. Liftend met een vriend was ik er gekomen, 17 waren we. We keken onze ogen uit naar de prachtige Parijse vrouwen. Ze liepen erbij als Juliette Gréco op de foto hieronder. (afb. 1) Dromerig en toch gedecideerd. Mooi zonder er al de hele dag mee bezig te zijn. Wat ze aan hadden was bijzonder maar niet opzichtig. Als ze waren opgemaakt, dan hoogstens wat lippenstift, een beetje zwart in de ooghoeken. Om een praatje zaten ze niet verlegen, maar mocht je per se wat willen zeggen, wie hield je tegen? Ze zouden nog wat terugzeggen ook. Een glimlach misschien.

Toen ik eind jaren tachtig voor de tweede keer in Parijs kwam, lagen de kaarten anders. Groen blijft een man altijd tegenover vrouwen, laten we zeggen dat ik inmiddels wat minder groen was geworden. Op straat leek een revolutie te hebben plaatsgevonden. De vrouwen deden in niets meer denken aan de foto van Juliette Gréco. Nu leken ze op een andere foto, een foto waarop een dame achter het stuur van een cabrio heeft plaatsgenomen. (afb. 2)

Afb. 1, Emmy Andriesse, ‘Juliette Gréco’, Parijs, 1948 © Joost Elffers, New York.

Haar rijbewijs moet ze nog halen. Ze kijkt je recht aan. Of nee, ze kijkt je niet aan, ze kijkt dwars door je heen. Ze kijkt of je straatmeubilair bent dat in de weg staat. Zou je het woord richten tegen deze dame, ze zou je niet horen. Straatmeubilair kan toch niet praten?

Haar gezicht is onder handen genomen door een visagiste. Ik weet niet hoe het allemaal heet, maar haar wangen zitten onder, haar wenkbrauwen, haar wimpers, haar lippen, je kan het zo gek niet bedenken of er zit iets op. En niet alleen zij was ondergesmeerd. Zo zagen alle vrouwen van Parijs eruit eind jaren tachtig. En nu komt het: deze foto stamt uit een heel andere tijd. Hij is genomen vlak na de oorlog. In datzelfde jaar is ook die van Juliette Gréco gemaakt, in 1948. Hoe is het mogelijk dat twee foto's uit 1948 exemplarisch zijn voor vrouwen uit totaal verschillende tijdperken?

Dat komt omdat beide foto's gemaakt zijn door de Nederlandse fotografe Emmy Andriesse. Ze leefde van 1914 tot 1953 en ze had een uitzonderlijke gevoeligheid voor het exemplarische, het symbolische. Ze maakte geen foto's, ze maakte standbeelden. Een standbeeld van de vrouw zoals jongens van 17 ze zien en een

Afb. 2, Emmy Andriesse, Parijs, 1948 © Joost Elffers, New York.

[p. 742]

Afb. 3, Emmy Andriesse, Amsterdam, 1944-1945 © Joost Elffers, New York.

standbeeld zoals jongens ze zien die wat meer ervaring hebben. Als ik nu naar Parijs ging, zou ik in het oeuvre van Emmy Andriesse opnieuw een vrouw kunnen aanwijzen waarop de vrouwen van Parijs lijken.

Emmy Andriesse werd in 1914 in Den Haag geboren, haar moeder was joods. In haar academietijd belandde zij in links-progressieve kringen waar het medium fotografie in dienst stond van de arbeidersbeweging. In de Tweede Wereldoorlog wist zij met een vals paspoort haar afkomst te verbergen en sloot zich aan bij een groep fotografen die in het geheim de Duitse bezetting fotografeerde. Ze fotografeerde op onderduikadressen en in gaarkeukens. Ze fotografeerde hongerende mensen die handkarren tientallen kilometers voortduwden om aardappels te halen in de provincie. Ze fotografeerde op een vuilnisbelt een echtpaar dat as uit kachels zeeft in de hoop er een onverbrand kooltje uit te kunnen vissen. Onuitwisbaar is de foto die ze tijdens de hongerwinter van 1944 maakte van een broodmager jongetje dat met een leeg pannetje staat te wachten op soep uit de gaarkeuken. (afb. 3) Dit is niet zomaar een broodmager jongetje. Het is hét broodmagere jongetje. Alle foto's van broodmagere jongetjes die met lege pannetjes staan te wachten voor gaarkeukens verbleken bij dit jongetje. Op Andriesses contactvellen zie je dat ze hem een beetje heeft geïnstrueerd. Ze heeft gezegd hoe hij moest gaan staan, dat hij het pannetje iets dichter tegen zijn jasje moest klemmen. Ze was naar iets op zoek, naar dat exemplarische van haar en ze wist wanneer het in de buurt was.

De links-progressieve beeldopvattingen die in haar kringen de ronde deden, hadden weinig met dit talent uit te staan. Het was iets van haarzelf en er is in Nederland geen fotograaf geweest, ook nu nog niet, die er zoveel gevoel voor had als zij. Of het zou Rineke Dijkstra moeten zijn. Ook na de oorlog, toen ze modereportages begon te maken, verliet haar talent haar niet. Van haar hand is ook een boek verschenen met portretten van kunstenaars. Net iets te eerbiedige foto's, maar dat zie je vaker als fotografen de beeldende kunst tot onderwerp nemen. Ze gaan hun beste beentje voorzetten en struikelen daar vervolgens over. De foto's van dames in Parijs werden drie jaar na de oorlog gemaakt. Een paar jaar later stierf Emmy Andriesse, 39 jaar oud. Ze liet veertienduizend negatieven na.

Hans Aarsman

Sinds 20 september loopt in het Fotomuseum Den Haag de tentoonstelling ‘Emmy Andriesse (1914-1953). Een retrospectief’. Nog tot 7 december 2003.
Fotomuseum Den Haag, Stadhouderslaan 43, NL-2517 HV Den Haag, tel. [phone], fax [phone], www.fotomuseumdenhaag.nl