Ons Erfdeel. Jaargang 45

Beeldende kunst

Lucebert, de schilder

De Bezige Bij liet in 1994 de postume uitgave van Luceberts laatste dichtbundel van de maltentige losbol vergezeld gaan van een boekwerk met de titel Op bezoek bij Lucebert. Het bevat foto's die Karin Székessy maakte van de kunstenaar en zijn omgeving en afbeeldingen van een aantal werken op papier. De korte tekst is van de Duitse kunsthistoricus Jens Christian Jensen (^o1928). Hij geeft daarin een impressie van een dagenlang verblijf bij Lucebert aan huis. Zijdelings verwijst hij naar gesprekken met de schilder/tekenaar/dichter en het onderzoek dat hij doet voor ‘een uitgebreid artikel over Luceberts schilderkunst.’

Dat ‘uitgebreid artikel’ heeft Jensen in het daarop volgende jaar geschreven. Hij legde dat vervolgens voor aan Lucebert. Die kon zich vinden in de tekst. Luceberts dood op 10 mei 1994 stelde Jensen voor het probleem of hij de opzet van zijn studie moest veranderen. Hij had over een werk in ontwikkeling geschreven, moest hij het nu als afgerond beschouwen? Jensen besloot dat niet te doen. Voor de onlangs verschenen uitgave Lucebert schilder werkte hij de oorspronkelijke tekst nog eens grondig door en voegde twee hoofdstukken toe, één over de laatste schilderijen en één over de verhouding tussen Lucebert de beeldende kunstenaar en Lucebert de dichter.

Wat we uit dit schitterende boek gewaar kunnen worden, rechtvaardigt de keuze van Jensen ten volle. De schaduw van de dood die al enige tijd over Lucebert hing, verlamde zijn werkzaamheden niet. Nog tijdens zijn laatste ziekenhuisopname tekende en dichtte hij door. Aan de hand van de reproducties van schilderijen uit het laatste jaar laat Jensen duidelijk zien dat er verschillende, veelbelovende nieuwe ontwikkelingen in Luceberts werkwijze aan de gang waren. Zijn oeuvre is niet als afgerond te beschouwen, het is afgebroken.

De bemoeienissen van Jens Christian Jensen met het werk van Lucebert zijn al van ouder datum dan 1992. Hij verzorgde in 1986 een tentoonstelling in Kiel en Berlijn waar tekeningen, gouaches en schilderijen te zien waren. Daarna schreef hij een essay voor de uitgave Lucebert schilder - dichter, die in 1991 verscheen ter gelegenheid van Luceberts bekroning met de Jacobus van Looyprijs voor dubbeltalenten. Deze langdurige aandacht heeft geleid tot een vertrouwdheid met het oeuvre, die het lezen van Lucebert schilder tot een enerverende ervaring maken. Jensen bezit het vermogen de technische (materiaalbehandeling), compositorische en iconografische aspecten van schilderijen woordrijk en zeer precies te formuleren. Daardoor is hij in staat het werk op inzichtelijke wijze te periodiseren. Hij maakt daarbij zichtbaar wat de wisselende invloeden van Luceberts dagelijkse tekenactiviteiten op het schilderwerk zijn. Soeverein toont Jensen zich waar hij bij de verschillende breuken in het oeuvre een winst-en-verliesrekening opmaakt. Als hij bijvoorbeeld rond 1964 een grotere schilderkunstige vrijheid ziet ontstaan, registreert hij een verlies van tekenkwaliteiten die het vroege werk zijn bijzondere spanning geeft.

Jensens kunsthistorische kwaliteiten komen tot uitdrukking in de manier waarop hij afzonderlijke schilderijen en bepaalde perioden inbedt in de nationale en vooral internationale context. Hij laat zien hoe Lucebert zowel in zijn werken op papier als in zijn schilderijen de confrontatie zoekt met de artistieke problemen die Dubuffet, Picasso, Klee, Appel, Saura oproepen, om er zijn onverwisselbaar eigen omgang mee te vinden. Niet eerder werd het werk van Lucebert zo precies geplaatst in de context van kubisme, surrealisme en Cobra.

Ik gebruikte verschillende malen woorden die met het gezichtsvermogen samenhangen. Naast de analytische vermogens van Jensen, is daar de uitvoering van Lucebert schilder voor verantwoordelijk. In drie chronologisch opge-

[p. 278]

zette afdelingen zijn honder-dendrieéntwintig kleurenre-producties opgenomen van schilderijen die voor een belangrijk deel in privébezit zijn. Het is niet allemaal onbekend werk. Verspreid over talloze catalogi is het veelal te vinden. Nu staat het bijeen. Daarbij zijn in de tekst nog eens vijfenzeventig afbeeldingen in zwart-wit opgenomen als ondersteuning van het betoog. Die laatsten staan bijna altijd op de pagina waarop ze besproken worden. Naar de kleurenreproducties wordt in de marge op voorbeeldige wijze verwezen, zodat men nimmer langdurig of vergeefs hoeft te zoeken.

Het boek van Jensen heeft enkele zwakke kanten. In zijn tekst Op bezoek bij Lucebert refereerde hij al aan gesprekken die hij met de kunstenaar had. Die gesprekken zijn op band opgenomen en voor deze uitgave door de auteur tot een interview bewerkt. In tegenstelling tot het schrijven over beeldende kunst, is interviewen niet zijn métier. Weliswaar voegt het gesprek wat nieuwe weetjes aan onze kennis toe, maar de echt interessante vragen worden niet meer dan aangeraakt. Het is jammer dat het gespreksmateriaal niet door een vakmens is bewerkt.

Een andere zwakke kant van het boek wordt manifest in het slothoofdstuk over de verhouding tussen Lucebert de dichter en Lucebert de schilder. Het is een nogal warrig betoog dat als belangrijkste portee heeft dat ergens in de mens Lucebert één psychische bron is, waaruit zowel het beeldende als het schriftuurlijke voortkomt: ‘Zij zijn in een innerlijke dialoog tot ontwikkeling, tot wasdom gekomen en zijn de krachten die de januskop van Luceberts creatieve bestaan bepaalden.’ Dat ‘innerlijke’ is vervolgens een excuus om elke vraag naar de relatie tussen het beeldende

Lucebert, ‘Wielende dieren I’, 1961, olieverf op linnen, 150 × 100,5 cm, Stedelijk Museum, Amsterdam.

werk en het dichtwerk af te doen als een poging tot afbreuk aan het geheim van dit unieke kunstenaarschap. Dat uitgerekend hier de Duitstalige dichter Heißenbüttel als getuige wordt opgevoerd, is niet zo'n heel sterk argument. De Nederlandse dichter en beeldend kunstenaar Jan G. Elburg wees in zijn essay ‘Begint de pen die krast opeens te zingen’, in het eerder genoemde Lucebert schilder - dichter in een andere richting.

De stellingname van Jens Christian Jensen is des te meer jammer daar hij zelf met dit boek heel heldere ijkpunten formuleert om de studie naar de verhouding tussen beide

[p. 279]

uitingsvormen van Luceberts kunstenaarschap echt te onderzoeken. Daarbij hoeft men geen mystieke of psychologische vorsingen te doen naar het innerlijk van de kunstenaar. Onlangs nog heeft bijvoorbeeld de Groningse hoogleraar Gillis Dorleijn laten zien op welke wijze met jazz vergelijkbare improvisatietechnieken werkzaam zijn in de poëzie. Jensen indiceert elementen van improvisatie zowel in de tekeningen als in de schilderijen. Iemand met tekstanalytisch vermogen zou tot verrassende verbanden kunnen komen. Daarbij zou een speciaal punt van aandacht kunnen zijn, de verhouding tussen Luceberts titels van schilderijen, tekeningen en gouaches en zijn poëzie. Een ander onderzoeksveld zou dat van de figurenconstellatie en de anatomie van die figuren in de gedichten en die op de schilderijen kunnen zijn. Voor de beeldanalyse geeft Jensen belangrijke aanzetten.

Andere belangrijke ijkpunten die Jensen levert, zijn die van zijn periodisering. Zo laat hij zien dat Lucebert in de jaren 1957 tot 1959 voor het eerst een eigen stijl ontwikkelt. Het is überhaupt de periode waarin hij voor het eerst in zijn leven in staat is materiaal aan te schaffen om te schilderen en een verblijfplaats heeft om langdurig te werken. Vanuit het perspectief van de poëzie is die tijd evenmin zonder belang. Aantoonbaar in het werk van die tijd is een eerste crisisbewustzijn en een overwinnen van die crisis. Vervolgens komt Luceberts schrijverschap zo goed als tot stilstand in de periode die Jensen benoemt als ‘De periode van het meesterschap, 1960-1963’. Voor dat zwijgen zijn tot nog toe nauwelijks meer verklaringen aangevoerd dan die van uiterlijke aard. Werkintrinsieke bleven buiten beschouwing. Zo liggen er eveneens nog uitdagende onderzoeksvragen naar de hervatting van het dichterschap met de bundel Oogsten in de Dwaaltuin in 1981. Weinigen hebben zich gewaagd aan een grondige vergelijking van het vroege en het late dichtwerk van Lucebert op technisch, thematisch en literair-historisch terrein. Laat staan dat zij de mogelijke periodisering van het gehele literaire oeuvre hebben verbonden met die van het beeldend werk. Tot de mogelijkheden daartoe levert Jensen een belangrijke bijdrage.

Hans Groenewegen

jens christian jensen, Lucebert schilder, (vert. Lucas Hüsgen), Sun, Nijmegen, 2001, 272 p.