Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 273]

Flamboyant onbehagen.
Essays van Van Bastelaere en De Roder

In nauwelijks enkele jaren tijd heeft de jonge uitgeverij Vantilt een benijdenswaardige reputatie opgebouwd op het domein van beschouwingen over literatuur en cultuur. De uitgever legde zich daarbij enerzijds toe op de publicatie van verdienstelijk academisch onderzoek (onder meer over de postmoderne detective, de postmoderne roman en de verhaal-theorie), anderzijds op de uitgave van manifesten rond het internationale modernisme. Het lijkt erop dat dat segment nu verder wordt verbreed met een heuse essayreeks over Nederlandse literatuur. Onlangs verschenen immers twee bundels, respectievelijk van de Vlaming Dirk van Bastelaere en de Nederlander J.H. de Roder, die zonder overdrijving geruchtmakend genoemd kunnen worden.

Wwwhhoooosshhh heet het boek waarin Dirk van Bastelaere - na zijn recente bekroning met de Driejaarlijkse Poëzieprijs van de Vlaamse Gemeenschap meer dan ooit bekend als dichter - een aantal essayistische teksten bundelde die eerder her en der in tijdschriften waren verschenen. De titel (vroeger al gebruikt voor een lang gedicht rond het werk van Jan Fabre) verwijst blijkbaar naar de plotse plof die ontstaat als een lucifer in een vat brandbare olie wordt geworpen. Dat is overigens precies wat in veel van deze essays gebeurt. Geheel in overeenstemming met zijn reputatie van ‘moeilijke jongen’ hanteert Van Bastelaere een sterke polemische pen, zonder dat die baldadige toon echter de zinvolheid van het geschrevene in het gedrang brengt.

Van Bastelaere laat zich inderdaad kennen als een onvoorwaardelijk personage, iemand die wild om zich heen schopt en chargeert tegen alles wat hem niet aanstaat. Telkens opnieuw moeten dezelfde fenomenen het daarbij ontgelden: de huiselijkheid van heel wat ‘klassiek’ ogende poëzie en van een goed deel van de literaire kritiek, maar eveneens de hokjes-mentaliteit van de literatuur, de onterechte reputatie van een aantal collega's, en de modieuze zucht naar performance en in-het-nieuws-komen.

Tekenend voor het feit dat het daarbij niet zozeer gaat om historische anekdotes als wel om algemenere symptomen is al het controversiële essay waarmee Van Bastelaere zijn boek opent. ‘Hugo Brems en de hidden agenda van de kleinburgerij’ dateert immers van ruim tien jaar geleden; van enige actualiteit is dus geen sprake, temeer daar de vooraanstaande poëziecriticus sindsdien zijn (herhaaldelijk bekroonde) poëticale essay De dichter is een koe publiceerde. Van dat latere essay, en de daarin besloten evolutie, wordt hier geen enkele melding gemaakt, en al evenmin vindt Van Bastelaere het nodig (of wenselijk?) om het gedateerde karakter van zijn beschouwingen nader te duiden. Dat neemt echter niet weg dat Van Bastelaere, via een uiterst nauwgezette lectuur van Brems' teksten, erin slaagt om diens literatuuropvatting bloot te leggen, niet alleen waar het expliciete poëticale uitspraken betreft, maar eveneens waar het gaat om wat Brems niet zegt maar stilzwijgend vooronderstelt. Op basis van die analyse komt Van Bastelaere, uiteraard gechargeerd, tot de polemische stelling dat Brems een Biedermeier-esthetica vertegenwoordigt, die gericht is op het behoud van klassieke, huiselijke waarden en een grote toegankelijkheid van de poëzie nastreeft. Vanzelfsprekend betreft het hier een karikaturale uitvergroting, wat niet wegneemt dat Van Bastelaere misschien meer gelijk heeft dan de Brems van 1990 had willen toegeven (maar toch minder dan zijn criticus denkt).

Ook in zijn andere essays toont Van Bastelaere zich een bijzonder fanatiek lezer. Soms heeft hij het vriendelijk over dichters met een verwante poëtica (zoals bijvoorbeeld Hugues C. Pernath), maar doorgaans is de essayist bijzonder kwaadaardig waar het gaat om het ontmaskeren van vijandelijke poëtica's: ik zou heus niet graag meer Herman Leenders heten en de auteur zijn van klassieke huiselijke versjes, en zelfs de wijze waarop de criticus Rein Bloem het eigenzinnige werk van Faverey uit sympathie trachtte te ‘verduidelijken’ vindt geen enkele genade.

Steeds weer gaan zo in deze opstellen de lezer, de criticus én de dichter Van Bastelaere nauw samen. Onafgebroken wil de auteur ‘ontmaskeren’, ‘blootleggen’, fenomenen resoluut beoordelen in termen van leugen en waarheid, slecht en goed. En even vaak komt daarbij de kwestie ter sprake van de macht. Niet toevallig voert deze bundel de ondertitel ‘Over poëzie en haar wereldse inbedding’. In de ‘Verantwoording’ achteraan staan bijvoorbeeld ronkende zinnen als: ‘"Nu, in 2001, proberen diverse critici nog altijd hun (politieke)

[p. 274]

J. de Roder (^o1958) - Foto Pieter Lemman.

taak te ontlopen om beroerde, verblinde, fetisjistische en conformistische poëzie te scheiden (krinein) van radicalere poëzie, de poëzie die voortbouwt op schema's die in de romantiek al werden ontwikkeld en die via de bekende paden en namen tot ons is gekomen. (...) Voor de mainstreamcritici die vandaag het publieke forum domineren, is het weer business als usual. De orde van de dag. Ze willen ons laten geloven dat elke ‘stem’ en ‘lk vers’ gelijke aandacht verdienen, waarbij ze niet lijken te beseffen dat bepaalde poëzie, gezien haar organisatie, diepgang en poëticale inzichten, sterkere waarheidsaanspraken maakt dan andere.’ (p. 261).

In een vlot mengsel van Bourdieu-sociologie en poststructuralistische en marxistische machtsfilosofie wordt zo vanzelfsprekend de macht steevast bij de anderen gelegd en vervolgens bekritiseerd. Paradoxaal genoeg gaat Van Bastelaere daarbij echter geheel voorbij aan het gegeven dat hijzelf de meest gelauwerde auteur van zijn generatie is.

Dat Van Bastelaere zijn toevlucht neemt tot een dergelijk totaal (om niet te zeggen: totalitair) taalgebruik, zegt inderdaad alles over zijn rechtlijnige, compromisloze houding als dichter, en bijgevolg ook als criticus. Precies daarom prefereer ik - ofschoon ook de onbuigzame criticus mij kan boeien - toch vooral die essays waarin de dichter zich intens bezint op zijn eigen schrijverschap. Opstellen als ‘Rifbouw’, ‘Aura in een coma’ en ‘Stay back, please’ zijn in dit opzicht al klassieke teksten, omdat ze getuigenis afleggen van de fascinerende, maar eindeloze zoektocht van een dichter naar een vorm van eigentijdse lyriek en naar categorieën en concepten om die nader te beschrijven. Alleen al daarom zou een lezer deze bundel (met de onschrijfbare titel, want zelfs de uitgever heeft een spelfout op de kaft over het hoofd gezien) kopen, lezen en herlezen.

Ook J.H. de Roder, de auteur van de essaybundel Het onbehagen in de literatuur (een allusie op Freuds verhandeling over Het onbehagen in de cultuur), manifesteert zich doorlopend als een zelfbewuste, eigengereide en erudiete lezer. Niet toevallig verschenen heel wat van de hier verzamelde bijdragen eerder in Armada. Tijdschrift voor wereldliteratuur en in het postmoderne Parmentier, periodieken waarin een duidelijke stellingname wordt voorgestaan, deskundig maar tegelijk gericht op een breed publiek.

J.H. de Roder verbaasde in ieder geval de literaire academische wereld toen hij in 1999 het essay Het schandaal van de poëzie publiceerde, dat hier (enigszins bekort) opnieuw is opgenomen. In die tekst gaat De Roder op zoek naar de wortels van de poëtische ervaring. Hij vindt die in de ritmische dynamiek daarvan. Hij postuleert een diepere zin, die verder reikt dan de cognitieve betekenis en poëzie dicht in de buurt brengt van de muziek, de mantra en het ritueel. Voor die toch wel ambitieuze stelling doet De Roder een beroep op uiteenlopende theorieën, van de antropologische en filosofische beschouwingen over rituelen en mystiek tot (nog wonderlijker) de vroege taalalgoritmen van Chomsky, terwijl een verwijzing in deze context naar meer voor de hand liggende modellen (Kristeva, Abraham of Fonagy) geheel ontbreekt.

Dat eclectische en selectieve referentiekader maakt alleszins duidelijk hoe De Roder zich in zekere zin opstelt als een dilettant, iemand die gebruik maakt van wat zich aandient om zijn eigen argumentatie te stofferen en te verduidelijken. In veel gevallen gaat het daarbij trouwens - althans, dat is mijn stellige indruk - om een ‘secundaire’ verwerking van

[p. 275]

diverse literair-wetenschappelijke en filosofische theorieën, via introducerende textbooks. Tegelijk hecht de criticus er niettemin aan om voortdurend collega's op de vingers te tikken, zij het dat hij daarbij veel vergoelijkender tewerkgaat dan Van Bastelaere; het heet dat X, in zijn nochtans verdienstelijk essay, toch de essentie van een fenomeen heeft gemist (waarbij De Roder dan weliswaar over het hoofd ziet dat Y net daarover boeiende beschouwingen heeft gepubliceerd).

Ook in zijn essays over specifieke auteurs en teksten uit de Nederlandse literatuur beperkt De Roder zich niet louter tot interpretatieve beschouwingen, maar streeft hij ernaar om zijn lectuurnotities te integreren in een meer algemene problematiek die aan dit boek alleszins een meerwaarde verleent. Zo bevat de tweede afdeling, onder de titel ‘Literaire smetvrees’, een aantal doorwrochte essays waarin het oeuvre van duivelskunstenaar Simon Vestdijk in al zijn facetten centraal staat. Al de afzonderlijke detaillecturen cirkelen daarbij rond de centrale vraag naar de verhouding tussen een auteur en andere (eerdere) auteurs. Op die manier analyseert De Roder het artistieke verlangen naar zuiverheid en oorspronkelijkheid, dat onmiskenbaar gepaard gaat met een angst voor beïnvloeding (hoezeer het bekoorlijk blijft om prestigieuze voorbeelden te imiteren en te beconcurreren) en in laatste instantie zelfs een angst voor besmetting en letterlijkheid. De beschouwingen over het sonnet bij Claus en Ter Balkt bestuderen dan weer de vraag naar de verhouding tussen een tekst en het genre waartoe hij geacht wordt te behoren én de verregaande implicaties van een intertekstuele herschrijving van andere teksten, zoals met name het geval is bij Claus' eigenzinnige herdichtingen van Shakespeare.

In de laatste, lossere afdeling van Het onbehagen in de literatuur gaat De Roder, met een wat pittiger pen, nader in op de recente belangstelling voor filosofie; hij laat zich bijzonder kritisch uit over de oriëntale bekering van Patricia de Martelaere, probeert de ‘notie taalspel’ van Wittgenstein naar de literatuur toe vruchtbaar te maken, of weidt enkele beschouwingen aan de verhouding tussen poëzie en religie. Het betreft ook hier zonder uitzondering lezenswaardige essays, maar ze leken mij minder noodzakelijk voor een boek als dit; wat een briljante, consistente essaybundel had kunnen worden, eindigt nu een beetje op een anticlimax.

Zoveel mag evenwel duidelijk zijn: beide bundels, die van Van Bastelaere en De Roder, hebben mij uitermate geboeid door hun ‘ondagelijkse’ karakter. Dat bewondering, ja zelfs afgunst enerzijds en irritatie en onbegrip anderzijds elkaar bij het lezen en het herlezen hebben afgewisseld, mag eveneens duidelijk zijn. Ook die tegenstrijdige indrukken onderstrepen eigenlijk eens te meer het belang van boeken als deze. Boeken met ballen, zouden sommigen zeggen.

Dirk de Geest

dirk van bastelaere, Wwwhhoooosshhh. Over poëzie en haar wereldse inbedding, Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 2001, 269 p.
j.h. de roder, Het onbehagen in de literatuur. Essays. Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 2001, 254 p.