Ons Erfdeel. Jaargang 45

[p. 3]

Taalstrijd in Europa

Marianne Thyssen
werd geboren in 1956 te Sint-Gillis-Waas. Studeerde rechten aan de K.U. Leuven. Is lid van het Europees parlement voor de CD&V. Publiceerde o.a. ‘In Europa spreekt men Nederlands’ in ‘Europa in goede handen’ (1994); ‘Europees recht inzake taalgebruik bij etikettering van levensmiddelen’ (1996) in de reeks ‘Voedingsmiddelen en recht’; ‘Taalverscheidenheid en kosten. Grenzen aan veeltaligheid? Taalgebruik en bestuurlijke doeltreffendheid in de instellingen van de Europese Unie’ (in de reeks ‘Voorzetten, Nederlandse Taalunie’, 49 1997).
Adres: Oude Nethensebaan 24, B-3051 Sint-Joris-Weert

De Europese Unie (EU) telt vandaag vijftien lidstaten. Haar instellingen werken met elf talen. Er wordt dus enorm veel vertaald en getolkt. Dit talenregime wordt enerzijds gekoesterd omdat het een uiting is van respect voor de culturele diversiteit en omdat het de principiële gelijkheid van de talen en hun gebruikers erkent, ook al is de gelijke behandeling niet in alle opzichten en gebruiksomstandigheden doorgetrokken. Het talenregime is anderzijds aan kritiek onderhevig omdat het veel geld kost en omdat de vertaling en vertolking vertraging en kwaliteitsverlies veroorzaken en in dit opzicht een efficiënte werking van de instellingen in de weg zouden staan. De verwachte uitbreiding van de EU tot misschien wel 25 of 27 lidstaten maakt het probleem nog complexer.

De taalstrijd van vandaag en morgen speelt zich af op het vlak van de EU-instellingen. Wat hangt er in de lucht? Wat verandert er al of niet geruisloos? Wat is de positie van het Nederlands in de EU?

De Europese Unie anno 2002

‘Europa’ bestaat bijna 45 jaar, althans als de oprichting van de Europese Economische Gemeenschap (EEG) als startpunt mag worden genomen. Sindsdien is de supranationale samenleving in meerdere stappen verdiept. In 1992 werden de bevoegdheden van de EEG zodanig met niet-economische domeinen uitgebreid, dat zij haar tweede ‘E’ verloor en sindsdien door het leven gaat als Europese Gemeenschap (EG). In hetzelfde wijzigingsverdrag van Maastricht werd de Europese Unie (EU) opgericht, die gegrond is op de (voortbestaande) Europese Gemeenschappen, aangevuld met nieuwe beleidsdomeinen inzake het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheids-

[p. 4]

beleid en inzake de samenwerking op het gebied van justitie en binnenlandse zaken. Ook de Economische en Monetaire Unie, met als kroon op het werk de invoering van de euro, kreeg toen concreet vorm.

Deze evolutie heeft tot gevolg dat ‘Europa’ hoe langer hoe meer beslissingen neemt die de Europese burger rechtstreeks aangaan, ook al beseft de doorsnee Europeaan dit helaas niet altijd. Transparantie en openbaarheid van de werking van de instellingen, consultatie van de burger, toezicht, beschikbaarheid van teksten in de eigen taal en correspondentiemogelijkheid in de eigen taal worden hierdoor des te belangrijker.

De EU is in de loop der jaren ook meer dan eens uitgebreid. De 6 oprichters (de Beneluxlanden, Duitsland, Frankrijk en Italië) onthaalden in 1973 Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk als eerste nieuwkomers. In 1981 kwam Griekenland erbij. In 1986 was het de beurt aan Spanje en Portugal en in 1995 ten slotte werden Finland, Oostenrijk en Zweden lid van de EU.

Tijdens deze evolutie van verdieping en uitbreiding is de veeltaligheid van de instellingen overeind gebleven, zij het niet zonder slag of stoot.

De Europese verdragsteksten bestaan in een authentieke versie in elk van de officiële talen van zowel de verdragsluitende partijen als de naderhand toegetreden lidstaten.

Sinds het Verdrag van Amsterdam (1997) heeft elke EU-burger een verdragsrechtelijk gegarandeerd recht om de instellingen (het Parlement, de Raad, de Commissie, het Hof van Justitie en de Rekenkamer) evenals het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's aan te schrijven in een van de verdragstalen en ook in die taal een antwoord te krijgen.

Buiten dit recent toegekende burgerrecht bevat het EG-verdrag, in tegenstelling tot wat men zou verwachten bij een supranationale organisatie van 15 lidstaten, niet echt een set van regels voor een goed georganiseerde regeling van het taalgebruik binnen de instellingen.

Alleen de bevoegdheidstoewijzing en de besluitvormingsprocedure krijgen aandacht: ‘De regeling van het taalgebruik door de instellingen wordt, onverminderd de bepalingen van het reglement van het Hof van Justitie, door de Raad met eenparigheid van stemmen vastgesteld.’ Dit sedert 1957 bestaande, nooit gewijzigde verdragsartikel (290) is reeds bij de start van de EEG uitgevoerd: al in 1958 heeft de Raad zijn ‘Verordening nummer 1’ over de taalregeling voor de instellingen goedgekeurd. Ook deze verordening is nooit gewijzigd, behalve om het aantal talen uit te breiden naarmate nieuwe landen tot de EU toetraden. Sedert de voorlopig laatste uitbreiding van de EU zijn 11 talen erkend als officiële talen en werktalen: het Duits, het Frans, het Italiaans, het Nederlands, het Engels, het Deens, het Grieks, het Spaans, het Portugees, het Fins en het Zweeds (artikel 1). Artikel 2 van de

[p. 5]

verordening heeft betrekking op de correspondentie: lidstaten of hun onderdanen kunnen een instelling aanschrijven in een officiële EU-taal naar keuze waarop in dezelfde taal moet worden geantwoord. Overeenkomstig artikel 3 stellen de instellingen de documenten die zij richten aan de lidstaten of hun onderdanen, op in de officiële taal van deze lidstaat. Bij meerdere officiële talen dient dit op vraag van de lidstaat te gebeuren in de taal die aangewezen is door de nationale wetgeving (artikel 8). De verordeningen en andere teksten met algemene draagwijdte moeten volgens artikel 4 worden opgesteld in de 11 officiële talen.

Ook het publicatieblad verschijnt in alle officiële talen (artikel 5). Artikel 6 van de taalverordening staat de instellingen toe om de praktische modaliteiten van dit taalregime in hun reglement van orde vast te stellen. In de situaties waarvoor de verordening geen of geen sluitende richtsnoeren geeft, kunnen zij hun taalgebruik naar eigen inzicht regelen. Dit is onder meer het geval wat het mondelinge taalgebruik en de vertolking aangaat. Ook de invulling van het begrip ‘werktaal’ en de wijze van omgang met de ‘werktalen’ wordt aan de instellingen zelf overgelaten.

In de praktijk blijken de keuzes van de instellingen onderling erg verschillend te zijn, wellicht geïnspireerd door de behoeften en gevoeligheden die samengaan met hun respectieve wezenskenmerken.

Het Europees Parlement, dat de rechtstreeks gekozen vertegenwoordigers van de bevolking verenigt, interpreteert de verordening het meest maximalistisch en gaat in zijn reglement uit van de algehele veeltaligheid en van de gelijke behandeling van de officiële talen en hun gebruikers. Elk parlementslid heeft het recht actief en passief en zowel mondeling als schriftelijk zijn eigen (officiële) taal te gebruiken. Het reglement van het Parlement legt ook op dat alle stukken beschikbaar moeten zijn in elk van de officiële talen.

In de andere instellingen overwegen de praktische bekommernissen op de principes en kan niet gesproken worden van een gelijke behandeling van de officiële talen als werktaal.

De Commissie werkt intern vooral met het Frans en het Engels en bijkomend het Duits. Maar haar formele besluiten moeten wel beschikbaar zijn in de taal of de talen waarin ze bindend zullen zijn. Ook de Raad gebruikt voor zijn interne communicatie vrijwel uitsluitend het Frans en het Engels, behalve op de officiële zittingen van de Raad (ministers) zelf. De Raad kan, behalve als de urgentie het anders vereist, alleen beslissen als de desbetreffende documenten in alle officiële talen beschikbaar zijn.

Voor het Hof van Justitie geldt het principe dat alle officiële talen van de Gemeenschap plus het Iers procestaal kunnen zijn. De arresten worden altijd in alle officiële talen gepubliceerd. De deliberatie onder de rechters gebeurt uitsluitend in het Frans. Het geheim van de deliberatie verdraagt geen

[p. 6]

aanwezigheid van tolken en noopt dus tot het gebruik van slechts één werktaal.

Een veldslag gewonnen ...

Deze taalregelingen zijn al sinds lang van kracht. Uit het feit dat ze nooit grondig gewijzigd zijn, zou kunnen worden afgeleid dat ze tot algemene tevredenheid functioneren. Toch is de kritiek nooit ver weg geweest. De talenwinkel zou te veel kosten. Bovendien zou de veeltaligheid van de instellingen ze inefficiënt maken want ze zou een bron van vertraging en kwaliteitsverlies zijn. Naarmate de EU groter werd, nam ook de kritiek toe. Elke uitbreidingsgolf is aanleiding geweest tot debat. Telkens weer zou de taalregeling niet langer houdbaar zijn, wegens niet langer organiseerbaar en te duur. Maar telkens weer is uiteindelijk niets aan de taalregels gewijzigd en is men er in geslaagd het geheel behoorlijk te organiseren en te overtuigen van het nut van het prijskaartje.

Maar twee vaststellingen zijn vandaag aanleiding tot waakzaamheid en zelfs ongerustheid. In de eerste plaats is de nu aangekondigde uitbreiding van een andere orde van grootte dan alle voorgaande. De Europese Unie evolueert naar een bijna verdubbeling van het aantal lidstaten en het aantal talen. In de tweede plaats bestaat er een tendens tot ‘vervennootschappelijking’. Een aantal uitvoerende bevoegdheden van de Commissie wordt gedelegeerd aan afzonderlijke juridische entiteiten, die daartoe speciaal en los van de eigenlijke ‘instellingen’ worden opgericht en die een eigen taalregeling meekrijgen die de gelijkheid van de talen en hun gebruikers niet altijd respecteert. Het Europees Merkenbureau is een betreurenswaardig voorbeeld.

Wat zal er veranderen aan het talenregime van de EU-instellingen na de uitbreiding met 10 of 12 nieuwe lidstaten en evenveel bijkomende officiële talen?

Dat het verdrag in generlei taalopzicht gewijzigd wordt, is alvast belangrijk nieuws voor de EU-burgers. De intergouvernementele conferentie van Nice (2000), die beslist heeft over de verdragsaanpassingen met het oog op de uitbreiding, laat de taalartikelen ongewijzigd. Het recent verworven burgerrecht op het gebruik van de eigen taal bij schriftelijk contact met de instellingen (een brief, een petitie) blijkt dus niet in gevaar te zijn. Het omgekeerde zou absoluut onaanvaardbaar zijn, want alle EU-burgers moeten zich thuis kunnen voelen in hun Europa, dat over hen zeggenschap heeft, dat ze via rechtstreekse verkiezingen legitimeren en waarvan ze geacht worden de wetten te kennen. Daarom moeten ook in de toekomst alle wetteksten gepubliceerd worden in elk van de officiële talen. Ook hiervan mag worden aangenomen dat dit zo blijft. Er zijn immers geen aanwijzingen dat de Raad de verordening nummer 1, die de publicatie van de wetten in alle talen op-

[p. 7]

legt, terzake zal wijzigen. Overigens zou dit alleen maar kunnen met de medewerking van elk van de lidstaten, want de beslissing daartoe moet unaniem gebeuren. Tal van lidstaten kunnen zich dit politiek absoluut niet permitteren, omdat dit functie- en prestigeverlies voor hun taal met zich mee zou brengen. En als de EU de wetten niet in alle talen bekendmaakt, zouden de lidstaten het zelf moeten doen, wat niet alleen een verschuiving van het werk en de kosten zou impliceren maar ook zou leiden tot tal van juridische complicaties. Over het procesrecht van het Hof van Justitie hoeft de burger zich evenmin taalzorgen te maken.

Daar waar verwacht kan worden dat het verdrag noch de verordening nummer 1 gewijzigd worden, is dit geenszins het geval voor de interne reglementen van de instellingen zelf.

Vanuit het perspectief van de EU-burger is hier wellicht de toekomst van de taalregeling in het Europees Parlement van het grootste belang. Een gelijke taalbehandeling van de EU-burgers betekent ook een gelijke behandeling van hun afgevaardigden, want dit hangt samen met hun onderhandelingspositie en de mogelijkheid tot beïnvloeding en dus machtsuitoefening door de afgevaardigden. Verder moet het Europees Parlement door de burgers gecontroleerd kunnen worden. Het is trouwens de enige EU-instelling waar niet alleen de documenten maar ook de vergaderingen stelselmatig openbaar zijn. Opdat deze openbaarheid haar volle betekenis zou behouden, is het aangewezen dat in elk van de officiële talen gewerkt kan blijven worden. Het zou ondemocratisch en discriminatoir zijn indien een gedegen talenkennis een verkiezingsvoorwaarde zou worden. Kortom, vanuit de belangen van de EU-burgers en omwille van de democratische legitimiteit is het wenselijk dat de beginselen van de algehele veeltaligheid en van de gelijkheid van alle officiële talen en hun gebruikers in het reglement van het Parlement gehandhaafd blijven.

... de oorlog nog niet

De daarop volgende vraag luidt of de toepassing van deze beginselen van een Europese Unie met 21 of 23 officiële talen in de praktijk nog organiseerbaar is. Op basis van analyses van de vertaal- en de tolkendienst heeft het Bureau van het Europees Parlement hierop bevestigend geantwoord. Er is een waaier van hypotheses onderzocht, gaande van een radicale omschakeling naar eentaligheid, over de overdracht van de linguïstische werkzaamheden aan de lidstaten, het werken met nog slechts 6 werktalen, het werken met een asymmetrisch systeem waarbij uit 21 brontalen naar 1, 3 of 6 doeltalen wordt gewerkt tot de handhaving van de gelijkheid van de talen, hetzij alleen voor de basisactiviteiten van de instelling waarbij voor de minder essentiële werkzaamheden correctiemechanismes worden toegepast, hetzij in de meest absolute zin van

[p. 8]

het woord. Uiteindelijk is beslist om de voorlaatste optie, de ‘beheerste veeltaligheid’, als uitgangspunt te nemen voor de voorbereiding van de aanpassing van het Europees Parlement aan de uitbreiding.

Dit houdt in dat de principes van de veeltaligheid en de gelijkheid bewaard blijven maar dat werk gemaakt zal worden van besparingen, want het stelsel moet betaalbaar blijven. Hierbij wordt gedacht aan een betere spreiding van de vergaderingen over de werkdagen om de beschikbare tolken maximaal inzetbaar te maken; aan het beperken van het recht op gewaarborgde vertolking tot de vaste leden van de parlementaire organen en commissies; aan afstandsvertolking, waarbij de tolken zich fysiek buiten de vergaderzaal bevinden; aan het geleidelijk omschakelen op het tweewegsysteem, waarbij door dezelfde mensen uit en naar hun moedertaal wordt getolkt; en ten slotte aan het (meer) werken met brugtalen (tolken en vertalen via een tussentaal), wat vooral bij de vertolking tot vertraging en mogelijk kwaliteitsverlies leidt.

De voorstanders van de veeltaligheid en de gelijke behandeling zijn niet ontevreden met de uiteindelijk voorgestelde keuze. De principes blijven immers overeind. Alleen het systeem van de spiltalen krijgt kritiek maar is wellicht onontkoombaar om praktische en om budgettaire redenen. Het dient in elk geval uitgetest te worden. Het leidt geen twijfel dat de keuze van de spiltalen nog heel wat stof zal doen opwaaien. De gelijkheid van de gebruikers van de talen zou het best gediend zijn indien deze keuze niet politiek wordt beslist, maar overgelaten wordt aan de taaldiensten zelf, die beslissen naar gelang van de praktische noodwendigheden.

De keuze van een lingua franca - ongetwijfeld het Engels - is niet aanvaard. Ze zou terecht op enorme bezwaren stuiten. Niet alleen zou daardoor één land verheven worden tot spraakmakende gemeenschap in velerlei opzichten. De Europeanen zouden zich er bovendien minder door aangezet voelen om meerdere talen te leren, waardoor de voeling met andere Europese culturen en gedachtestromen verloren zou gaan. Het zo noodzakelijke wederzijdse begrip onder de volkeren zou er niet wel bij varen.

Ook de keuze voor een beperkt aantal werktalen is verworpen. De ongelijke behandeling van de talen brengt de ongelijke behandeling van de burgers voort. Wie staat graag macht af aan wie er al meer heeft? Zeker niet de Vlamingen, wier collectief geheugen hen nog doet beseffen wat het betekent in het politieke domein zijn eigen taal niet te kunnen gebruiken. Het zou niet goed zijn voor de toekomst van Europa sommige van zijn burgers tot tweederangsburgers te reduceren.

Helaas hebben al deze overwegingen niet belet dat in bepaalde afzonderlijke juridische entiteiten bij de Europese Unie de gelijkheid van de talen op flagrante wijze is doorbroken. Het eerste betreurenswaardige voorbeeld hiervan was het Europees Merkenbureau, waar de vijf ‘grote talen’ (het Duits,

[p. 9]

het Engels, het Frans, het Italiaans en het Spaans) duidelijk bevoordeeld worden op de zes andere actuele EU-talen, waaronder het Nederlands. Dat dit Merkenbureau herhaaldelijk contact heeft met EU-burgers en -ondernemingen en in zijn eigen schoot de functie van een administratief rechtscollege organiseert, maakt de zaak des te erger.

Ondanks de zware kritiek ten tijde van de oprichting van het Merkenbureau (1993) wordt zijn taalregeling nu overgenomen voor andere, nieuwe entiteiten: naar de letter voor de organisatie van de bescherming van tekeningen en modellen, naar de geest voor het EU-octrooibureau. Dat deze regelingen wat tersluiks worden ingevoerd, zonder een voorafgaand, open, democratisch debat, doet vragen rijzen. Dat deze beslissingen genomen werden onder het Belgisch voorzitterschap, met medewerking van een regering waarvan de leidinggevende partij (VLD) destijds zo actief was in het leveren van kritiek op het Merkenbureau, is onbegrijpelijk. Het doet de vraag rijzen of de Belgische regering nog wil opkomen voor het Nederlands.

Men zou natuurlijk kunnen beweren dat men de burgers - zij het in hun hoedanigheid van ondernemer - geen rechten moet toekennen waarop ze geen prijs stellen. Maar niet alle ondernemers en ondernemersorganisaties stemmen in met deze taalregelingen. Bovendien dient men zich af te vragen hoe ver deze ‘tendens’ zich zal uitstrekken. En wat de gevolgen zijn voor o.m. het functie- en prestigeverlies van een taal als het Nederlands. Is dit een beslissing die alleen aan de grote ondernemers mag worden overgelaten? Mijns inziens eist ze een breed, open en democratisch debat. En dat is er jammer genoeg nooit geweest.

Wie een veldslag verliest, verliest de oorlog niet. Maar hij is zeker niet op de goede weg om hem te winnen.