Ons Erfdeel. Jaargang 44

De grootste Vlaamse figuur uit de twintigste eeuw?

‘Frans van Cauwelaert was waarschijnlijk de grootste Vlaamse figuur uit de eerste helft van de twintigste eeuw’. Dat vertelde mij, in de zomer van 1970, Hendrik Elias, in zijn eerste naoorlogse interview. Zijn mening deed nogal wat flaminganten opkijken: de nationalist Elias had vele jaren lang de politiek van Frans van Cauwelaert vurig bestreden en tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij een van de leiders van de Vlaams-nationalistische collaboratie geweest. Nu hij als historicus op de tussenoorlogse jaren terugkeek, erkende hij spontaan dat de nationalisten de realisaties van de ‘minimalisten’ rond Van Cauwelaert hebben onderschat.

Wie het jongste boek van Lode Wils onbevooroordeeld leest, zal niet veel moeite hebben met de eretitel ‘grootste Vlaamse figuur’ uit de behandelde periode. Hij zal wèl erg benieuwd uitkijken naar het antwoord op de vraag, of Van Cauwelaert dat ook in de laatste periode van zijn leven is gebleven. Misschien krijgen wij daar binnenkort antwoord op, als Lode Wils een volgend boek op onze leestafel legt.

De bedrijvige Leuvense historicus is bezig aan een meerdelige biografie van de katholieke Vlaamse voorman. In 1998 liet hij het eerste deel verschijnen, onder de veelzeggende titel: De messias van Vlaanderen. Dat was geen vondst van Wils. Messias, zo noemden de Vlaamsgezinden uit het begin van de twintigste eeuw de jonge man van wie zij zoveel verwachtten voor ‘het ontwakende Vlaanderen’. In zijn boek beschreef Wils de eerste dertig levensjaren van Frans van Cauwelaert, tussen 1880 en 1910. In het tweede deel komt een veel kleinere maar veel meer bewogen periode aan bod: 1910-1919. Dit deel kreeg de titel: Frans van Cauwelaert en de barst in België. (De uitgever zorgde voor een geheimzinnig grapje, want op het omslag is sprake van ‘de barst VAN België’).

Als Lode Wils in hetzelfde tempo kan doorwerken, dan mogen wij binnen enkele jaren nog twee of drie vervolgen verwachten. De jaren tussen 1919 en 1961 leveren hem niet minder stof voor een boeiend en baanbrekend verhaal. Tot zijn geluk en soms zelfs een beetje tot zijn wanhoop, kan de historicus beschikken over zeer rijke archieven. Frans van Cauwelaert heeft heel zijn leven lang alle mogelijke documenten keurig bijgehouden. Zelfs over zijn improvisaties maakte de briljante redenaar achteraf aantekeningen. En de ontelbare brieven van hemzelf en van anderen leveren een schat aan informatie en sfeer. Veel daarvan is tot op heden onbewerkt gebleven.

Wils beschrijft in het tweede boek hoe de dertigjarige Brabantse boerenzoon als volksvertegenwoordiger uitgroeide tot leider van de katholieke flaminganten en, op het einde van de Eerste Wereldoorlog, tot leider van de katholieke Vlamingen in het algemeen. In die tijd stond Van Cauwelaert vaak voor grote geestelijke en lichamelijke moeilijkheden. Meer dan eens ging hij oververmoeid door de knieën. Telkens richtte hij zich weer op, met de kracht van een man die, naar het woord van zijn vriend Jules Persyn, ‘het hart warm en het hoofd koel’ kon houden.

De ambitieuze Van Cauwelaert was zich altijd sterk bewust van zijn zending, van zijn grote intellectuele en geestelijke mogelijkheden. Kracht moet hij ook geput hebben uit zijn christelijk geloof. Handelend over de vooroorlogse periode zegt Wils, dat Van Cauwelaert altijd op de eerste plaats ‘een belijder van de godsdienst en zijn moraal’ bleef. ‘Een ongodsdienstig Vlaanderen zou voor hem nog veel erger zijn dan een verfranst Vlaanderen.’

[p. 795]

In 1911 schreef hij in een krant: ‘L'amour et la haine du Christ sont les deux pôles de notre vie politique moderne.’ Hij heeft dat ook later nog moeten ondervinden. Wel heeft de ervaring van de Eerste Wereldoorlog hem ‘een stuk gedeklerikaliseerd’, zoals de historicus het uitdrukt, in de zin dan van bereidheid tot samenwerking en vriendschap met vrijzinnigen.

Als voorman in de Vlaamse Beweging en als Belgisch politicus heeft hij in de oorlog nog een andere evolutie doorgemaakt. Voordien legde hij sterk de nadruk op de sociale en culturele ‘zelfopvoeding’ in de Vlaamse emancipatie. Hij was wat men noemde ‘een cultuurflamingant’. Gaandeweg ontdekte hij het fundamentele belang van de economische strijd. De Vlamingen konden hun doel niet bereiken zonder een eigen economische macht op te bouwen. Daarom was hij niet alleen een van de voornaamste stichters van een eigen leidinggevende krant, De Standaard, geboren uit weekbladen met typische namen als Hooger Leven en Ons Volk Ontwaakt. Nadien behoorde hij tot de promotors van een Vlaams verzekerings- en bankwezen. Ook dàt was pionierswerk in een vijandige omgeving. De Vlamingen moesten binnendringen in het ware machtscentrum van het land.

Toen in de oorlogsjaren het ‘activisme’ opkwam, de beweging van Vlaamsgezinden die de Duitse hulp aanvaardden of zelf inriepen om ‘Belgisch rechtsherstel’ te verkrijgen, kantte Van Cauwelaert zich daartegen. Hij achtte het activisme een wanhoopspolitiek. Maar zijn afwijzing, zegt Wils, ‘steunde niet op vertrouwen in de (Belgische) regering, maar op vertrouwen in de groeiende bewustwording van het Vlaamse volk, dankzij de intellectuelen en de studentenbeweging, in het bijzonder de IJzer-soldaten.’ Bij de doorbraak van het activisme in juni 1916 gaf hij het ordewoord: ‘het feit betreuren maar de personen niet veroordelen.’ Het ging, zo meende hij, om een vergissing, niet om Duitsgezindheid. Van Cauwelaert hoopte, in vredestijd, de eenheid in de Beweging te kunnen herstellen. ‘Hij zag heel scherp dat na de oorlog het land door geweldige tegenstellingen verscheurd zou worden en hij hield het niet alleen de ministers voor, maar stemde er zijn hele politiek op af. Mij is geen ander flamingant of Belgisch staatsman bekend die de naoorlogse ontwikkeling zo vroeg voorzag en er zo consequent zijn daden op heeft gericht.’

Terwijl hij zich tegen de collaboratie verzette, hield hij niet op de Belgische instanties op hun verantwoordelijkheid te wijzen. Dat deed hij als volksvertegenwoordiger en als redacteur van kranten. Hij deed het ook vaak binnenskamers, rechtstreeks bij de regeerders. Daar was politieke moed voor nodig en het heeft hem dus veel last bezorgd.

Op 6 maart 1917 zond hij Koning Albert I en de Kamervoorzitter een afschrift van een scherpe brief die hij aan de ministers had gericht. De Duitse manoeuvre in de richting van Vlamingen was volgens hem ‘mogelijk gemaakt, is zelfs grotendeels veroorzaakt door de kunstmatige taalpolitiek, welke door ons staatsbestuur tachtig jaar lang is gehuldigd.

(...) De Duitsers zullen gaan, maar de door hen gevoede en door U ongebluste haat zal blijven, en van de burgertwisten die hij kweken zal, zult U, maar met U het land, de slachtoffers zijn.’

Lode Wils maakt duidelijk hoe machteloos de Vlamingen waren en hoe weinig zelfs de groeiende invloed van Frans van Cauwelaert tegen de macht van de Belgische bovenlaag vermocht. Van Cauwelaert doorzag die macht zeer goed. Toch drong het ook bij hem pas laat door, welke nefaste rol Koning Albert I speelde. Velen hebben zich destijds laten ‘inpakken’ door de charme die deze vorst tentoon kon spreiden. De gevolgen daarvan vinden wij nu nog bij bepaalde historici. Wils neemt geen blad voor de mond als hij die charme en ‘de blinde koningsverering’ van de Belgische bevolking ontmaskert. Het woord is niet te sterk. Men denke aan het voorbeeld van de Belgische veiligheidsdienst die in oktober 1916 aan het IJzerfront werd opgericht. Wils komt tot de conclusie, dat dit een ‘persoonlijk instrument van de koningopperbevelhebber’ was. De verantwoordelijkheid voor ‘de voortdurende anti-Vlaamsgezinde opstelling van die dienst’ lag bij de vorst. Wils denkt dat Albert I het optreden ervan ‘niet alleen goedkeurde, maar het bevolen had en bleef bevelen.’

De historicus ziet verscheidene verklaringen voor de ‘levenslange anti-Vlaamsgezinde opstelling’ van de koning. Eén ervan was het officierencorps, traditioneel een steunpilaar voor de dynastie. ‘De hoofdreden was echter

[p. 796]

dat hij (Albert I) als onkerkelijke anti-klerikaal de Vlaamse Beweging als het gestook van de bekrompen geestelijken en demagogische klerikale politici zag.

(...) Om dezelfde reden was hij zo gevoelig, zowel tijdens als vóór en na de oorlog, voor het anti-klerikale wallingantisme dat zich tegen elke toegeving aan de Vlaamse Beweging keerde.’

Tegenover bepaalde invloedrijke Vlamingen speelde Albert I het wel heel slim, zodat zelfs bij de Vlaamsgezinde frontsoldaten de mening heerste, dat de vorst ‘eigenlijk’ aan hun kant stond, maar, zijn omgeving, het Hof niet. Toen de opstandige sfeer aan het front groeide, zou Albert I voor bepaalde toegevingen hebben gezorgd. Maar: ‘Achteraf bleek dat de zogenaamde toegevingen louter zand strooiden in de ogen van de Vlaamse soldaten. De koning en zijn vertrouwelingen zorgden ervoor dat het leger eentalig Frans bleef, ook na de oorlog.’

Zo stond Frans van Cauwelaert als flamingant in die verschrikkelijke oorlogsjaren tegenover twee soorten tegenstanders: het Belgische establishment en de geradicaliseerde Vlaams-nationalisten die zijn politiek-met-het-oog-op-later niet konden volgen of begrijpen. De ene kant wilde hem voor activist verslijten en zelfs laten vervolgen, de andere kant ging soms zo ver hem als verrader van de Vlaamse zaak aan te vallen. Ondertussen legde hij de grondslag van een belangengroep, een Vlaamse katholieke partijkern, die met veel geduld, stap voor stap, voor een Vlaams Vlaanderen moest ijveren.

Op 18 oktober 1918, een paar weken voor de wapenstilstand, verklaarde Van Cauwelaert: ‘Tussen Vlaamse beweging en democratie is geen scheiding, minder nog een tegenstelling mogelijk. Vlaamse Beweging IS democratie, in haar doel en haar middelen. (...) Vlaanderen is ziek naar lichaam en ziel, maar vooral de werkende standen lijden daaronder.’

Op het einde van zijn boek constateert Wils, dat tijdens en na de Eerste Wereldoorlog, in Vlaanderen niet alleen een politiek nationalisme ontstond, maar dat ook het oudere en intussen geradicaliseerde culturele nationalisme in ruimere kring was verspreid. ‘Van Cauwelaert was de spilfiguur die de idee dat Vlaanderen onvervreemdbare volksrechten had, verkondigde en haar radicaliseerde tot de eis van volledige officiële eentaligheid. Dat Van Cauwelaert zich niet alleen tijdens de oorlog, maar ook onmiddellijk daarna niet schaarde achter het programma van zelfbestuur dat vele medestanders voorstonden, kwam omdat hij een man van de daad was, zoals Fernand Braudel die typeerde. Braudel besloot zijn meesterwerk over de Middellandse Zee met de volgende beschouwing: ‘De echte man van de daad, (...) is de man die in staat is om de beperkingen van zijn mogelijkheden in te schatten, de man die verkiest om binnen deze beperkingen te blijven en juist zijn doel tracht te bereiken door gebruik te maken van de zwaartekracht van wat onvermijdelijk is. Elke inspanning die tegen het heersende tij van de geschiedenis ingaat - en dat is niet altijd even gemakkelijk waar te nemen - is bij voorbaat gedoemd te mislukken.’

Dit was het, wat de Vlaams-nationalisten ten tijde van Hendrik Elias niet hebben gezien.

Lode Wils beschrijft dit alles helder en dui delijk, al is hij geen literair getinte verteller. Men weet dat hij al lang een bewonderaar van Frans van Cauwelaert is en een ‘Vlaamse Belg’. Maar hij blijft historicus. Af en toe is er een kritische opmerking en suggereert een bepaalde stijl zijn sympathie of antipathie. Maar het is duidelijk dat dit nieuwe boek een sterk deel is van wat een van de belangrijkste politieke biografieën van Vlaanderen zal worden. Een monument voor een grote figuur, die geen bronzen standbeeld heeft gekregen. Nog niet.

Gaston Durnez

lode wils, Frans Van Cauwelaert en de barst in België. 1910-1919, Uitg. Houtekiet, Antwerpen / Baarn, 318 p.