Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 785]

Publicaties

Het foute boek in Nederland

Om het cultuurleven in Nederland zoveel mogelijk in nationaal-socialistische zin te beïnvloeden, riep rijkscommissaris Seyss-Inquart in november 1940, naar het model van Goebbels' propagandaministerie, het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK) in het leven. Het zou zich bezighouden met pers, radio, film, literatuur, theater, muziek, beeldende kunsten, dans en tentoonstellingen en stond onder leiding van de filosoof Tobie Goedewaagen, die later tevens president van de Nederlandsche Kultuurkamer zou worden. Al in november 1940 reisde een delegatie van het DVK, met o.m. secretaris-generaal T. Goedewaagen, propagandachef (en ex-hoofd van de NSB-persdienst) N. Oosterbaan en de algemeen secretaris van het Verbond van Journalisten J.A.A. Learbuch naar Berlijn om te kijken hoe Goebbels daar de zaken had aangepakt; een van de agendapunten betrof de creatie van een eigen uitgeverij, die het officiële orgaan zou worden van de nog op te richten Kultuurkamer. Tot de delegatieleden behoorde ook de NSB'er Arie Meyer, die in 1930 de NV Vereenigde Persbureaux had opgericht en meteen na Hitlers machtsovername met zijn bedrijf tegen betaling propaganda maakte voor Goebbels' politiek; na mei 1940 noemde hij zich trouwens duidelijkheidshalve Meyer Schwencke. Zijn vertegenwoordiger in Berlijn was Maarten van Nierop, die het gezelschap in de Duitse hoofdstad rondleidde. Na een avondje tafelen in het gerenommeerde restaurant Kempinski en een paar vrolijke uren met de dames van nachtclub Atlantic nam Meyer Schwencke bij de urinoirs zijn Berlijnse kompaan Van Nierop in vertrouwen: ‘Treurig hè! Wat een klootzakken! Dat moet nou de leiding voorstellen.’

Als het kruim van de Nederlandse nationaal-socialisten van een der hunnen die kwalificatie mocht krijgen, wat moet er dan worden gezegd van het voetvolk? óór Hitlers machtsovername bleef het allemaal nog vrij netjes. Gerard Groeneveld laat het verhaal van het ‘bruine’ boek in Nederland beginnen in 1921 met een voordracht van de Leidse filosoof G.J.P.J. Bolland, De teekenen des tijds, die ‘het begin van het fascisme in Nederland’ (p. 25) markeerde: schuld aan de ontwrichting van de maatschappij hadden het socialisme, het communisme, de buitenlandse vrijmetselarij en het internationale jodendom. (Wie de commotie over de in Leiden, Den Haag, Rotterdam en Amsterdam gehouden rede uitvoeriger gedocumenteerd wil zien, leze Willem Otterspeers briljante Bolland-biografie uit 1995.) In de jaren '20 uitte de fascistische belangstelling in Nederland zich overigens vooral in beate bewondering voor het Italië van de Duce; de sleutelfiguur was hier de priester Wouter Lutkie met zijn blad Aristo. Zijn werk verscheen bij uitgeverij Oisterwijk, die in latere jaren ook publicatiemogelijkheden bood aan de ex-seminarist en Zwart-Fronter Arnold Meijer.

Van 1932 af werd het dan menens met het ‘bruine’ boek in Nederland. In dat jaar werd de eerste uitgesproken nationaal-socialistische uitgeverij opgericht, De Amsterdamsche Keurkamer, eigendom van schrijver-dichter George Kettmann en zijn vrouw Margot Warnsinck. Het paradepaardje van de uitgeverij was de vertaling van Hitlers Mein Kampf, door Steven Barends, verschenen in december 1939. Op de dag van verschijnen was de eerste oplage, 3000 exemplaren, uitverkocht; voor de oorlog begon, in mei 1940, was een tweede druk van 7000 exemplaren eveneens de deur uit. In het totaal beleefde het boek zes drukken met samen 110.000 exemplaren; daarnaast verscheen er speciaal voor de Vlaamse markt een Sonderausgabe van 10.000 stuks en een Volksuitgave van 30.000 exemplaren. Een bestseller, kortom, en niet alleen in de nationaal-socialistische boekhandels.

Met de Keurkamer was het hek van de dam. In 1934 volgde Nenasu, de Nederlandsche Nationaal-Socialistische Uitgeverij van Anton Musserts bloeiende NSB (52.000 leden in 1936); ook Nenasu was bepaald geen noodlijdend onderneminkje: de eerste directeur, Reinier van Houten, kon zich probleemloos een bedrijfswagen aanschaffen. In 1936 scheidde zich een radicale groep af, die zich onder de naam Der Vade-

[p. 786]

ren Erfdeel ging toeleggen op de studie van het Germaanse verleden en daarover publicaties op de markt bracht; de groep vormde de kiem cel voor de latere Nederlandsche SS. Van hetzelfde bruine sop overgoten waren de uitgeverijen Roskam (van de NSB'er en aspirant-SS'er H. Roskam), De Delta (van de reeds genoemde Arie Meyer Schwencke), De Schouw (nog een initiatief van Meyer Schwencke binnen het DVK), Hamer (een ‘cultureel’ initiatief van de Nederlandsche SS, gesubsidieerd door de Reichsführer SS en, zoals sommige andere, vlotjes erkend door de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels), Liebaert (gespecialiseerd in ‘sibbekunde’), Storm (de politieke publicatiepoot van de Nederlandsche SS), A. Rutgers (een kleinschalig uitgeversinitiatief van NSB-signatuur), Opbouw en Atlanta (idem), Oceanus (royaal door het regime gesubsidieerd en opererend onder het toeziend oog van het Auswärtige Amt in Berlijn). De grootste van alle was uitgeverij Westland. Ze kreeg bij haar oprichting in augustus 1941 een startkapitaal van 175.000 gulden mee, afkomstig van de vermogens van de opgeheven vrijmetselaarsloges, later aangevuld met een tweede schenking van 130.000 gulden. Westland, dat over heel Nederland een netwerk van eigen boekhandels oprichtte, had na twee jaar al bijna 700.000 boeken geproduceerd en beweerde in juni 1944 meer dan een derde van de hele Nederlandse boekproductie in handen te hebben. Alleen al op het hoofdkantoor van de zaak aan de Amsterdamse Herengracht waren vijftig personeelsleden tewerkgesteld.

Kortom, de hele bezettingstijd door kon Nederland bogen op een flink aantal leveranciers van nationaal-socialistisch gekleurde of althans ‘deutschfreundliche’ lectuur, die probleemloos haar weg naar het publiek vond via de eigen boekhandels of via vanouds vertrouwde verkoopkanalen zoals de Algemeene Spoorwegboekhandel en AKO.

Groenevelds aanpak is niet chronologisch (behalve dan de indeling 1921-1940 en 1940-1945), maar thematisch. Geschriften die én over het jodendom én over de vrijmetselarij handelen, worden dus tweemaal genoemd. Structureel gezien is dit het meest opvallende verschil met de strikt chronologische werkwijze van Adriaan Venema's boek (Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie, 1988-1992) over hetzelfde onderwerp, waarvan de vijf hoofdstukken heten: Het eerste oorlogsjaar, Het tweede oorlogsjaar..., en het zesde: De nasleep.

Van Venema houdt Groeneveld niet: hij ‘zocht meer sensatie dan nieuwe wegen’, zo lezen we in de Inleiding (p. 10). Op de polemieken rond Venema's vijfdelige studie hoeft hier niet teruggekomen te worden, maar Groeneveld gaat wel erg ver als hij het boek zelfs niet in zijn bibliografie opneemt. Naast Zwaard van de geest blijft Venema's vijfde deel (Uitgevers en boekhandelaren, 1992) niettemin de moeite van het bijhouden waard, al was het maar omwille van de bijlagen, met onder meer de gereconstrueerde fondscatalogi van de ‘bruine’ uitgeverijen. En ook wel, af en toe, om een paar aardige details. Neem nu de lovende brief die ene W.R.C. baron van Boetzelaar (bij Venema: Boetzelaer) op 18 april 1940 aan George Kettmann schreef om De Amsterdamsche Keurkamer te complimenteren met de uitgave van Mijn Kamp. Kettmann was daar zo mee verguld, dat hij de brief achteraan in een volgende publicatie van zijn uitgeverij opnam naast een advertentie voor de derde druk van Hitlers boek, aldus Groeneveld (p. 63). Wie de episode bij Venema (pp. 31-33) naleest, verneemt daar dat Baron van Boetzelaar het gebruik van zijn brief voor publicitaire doeleinden weigerde, tot op het ogenblik dat de Duitsers Nederland waren binnengevallen: toen waren voor de baron, zo schreef hij aan Kettmann, ‘plotseling de bezwaren verdwenen tegen het belijden van bepaalde beginselen in het openbaar.’ Veel belang heeft het niet, maar het is een treffende illustratie van het platvloerse opportunisme waarmee we in de geschiedenis van het ‘bruine’ boek zo vaak geconfronteerd worden.

Hoe dan ook is Groenevelds monografie een standaardwerk; Venema's boek was slechts een opstapje daartoe. We kunnen maar wensen dat we in Vlaanderen een even gedegen studie over het onderwerp tot stand zullen zien komen.

Ludo Simons

gerard groeneveld, Zwaard van de geest. Het bruine boek in Nederland 1921-1945, Vantilt, Nijmegen, 2001, 429 p.