Ons Erfdeel. Jaargang 44

Theater

Middeleeuws drama verrassend belicht

De sinds de jaren tachtig toegenomen belangstelling voor de Middeleeuwen is waarschijnlijk niet alleen te danken aan het succes van romanschrijvers als Umberto Eco en - momenteel in eigen land - Jan van Aken (De valse dageraad). Ook de wetenschap, en dan eerder de neerlandistiek dan het historisch onderzoek, heeft in belangrijke mate aan die groeiende interesse bijgedragen. Wetenschappers als

[p. 774]

de Amsterdamse hoogleraar Herman Pleij en zijn Leidse - inmiddels Utrechtse - collega Frits van Oostrom slaagden er op wonderbaarlijke wijze in om hun vakgebied, de historische letterkunde, naar de media te transponeren en via de media te propageren. Zij behoren intussen tot de categorie ‘bekende Nederlanders’. Maar zowel Van Oostrom als Pleij zijn dan ook bepaald geen saaie kamergeleerden, maar begenadigde vertellers die hun specialisme presenteren in een aangenaam toegankelijk jargon.

Dat laatste kan helaas niet altijd gezegd worden van de auteurs die een bijdrage leverden aan de recent verschenen bundel Spel en spektakel, een titel die toch op het eerste gezicht de verwachting van enig stilistisch vuurwerk rechtvaardigt. Maar Spel en spektakel is een ernstig boek, met vijftien artikelen over verschillende aspecten van het Middeleeuws toneel in de Lage Landen. Overigens niet alleen van de hand van neerlandici, maar ook van deskundigen uit andere disciplines zoals de theaterwetenschap en de musicologie. In de aanloop naar deze uitgave delibereerde de voltallige auteursgroep in een tiental bijeenkomsten over de uitgangspunten van de afzonderlijke bijdragen. Tijdens deze sessies ontstond het gemeenschappelijke voor nemen het middeleeuwse toneel te bestuderen in zijn (cultuur)historische context, en met een belangrijk accent op de opvoeringsprak tijk. Vandaar de titel van de bundel: ‘Met spel kan zowel de toneeltekst als de toneel-opvoering zijn bedoeld, en met spektakel wordt datgene aangeduid waar tekst een op voering samen toe leiden: een schouwspel, de visuele en auditieve ervaring die toneel uiteindelijk is.’ Zo verwoorden de samen stellers het, de medioneerlandici Hans van Dijk en Bert Ramakers, in hun uitgebreide inleiding.

In de toegenomen aandacht voor het receptieve aspect van de oude teksten heeft alweer Van Oostrom een belangrijk aandeel gehad. En het is goed dat een cultuuruiting die een

Pieter Balten, ‘Boerenkermis’, midden zestiende eeuw, Rijksmuseum, Amsterdam.

dergelijke receptieve benadering vanwege zijn hier-en-nu karakter als het ware het hardst nodig heeft - het toneel - ook in historisch perspectief gewaardeerd wordt als een kunstvorm die je niet moet lezen, maar die je moet zien en horen, of sterker nog: moet ondergaan. voor de (toneel)tekst verschuift naar contextuele elementen, komen er niet zelden verrassende zaken aan het licht. Zo vestigt neerlandica Dieuwke E. van der Poel de aandacht op de rijkdom aan gegevens die besloten ligt in archivalische bronnen. Niet alleen rekeningen in stadsarchieven - die bijvoorbeeld aangeven wat de tonelisten aan subsidie hebben ontvangen -, maar ook juridische stukken bevatten soms een schat aan gegevens over de opvoeringspraktijk van het drama. Van der Poel - en zij niet alleen - pleit dan ook voor een grootschalig project met als doel (toneel)voorstellingen in de Nederlanden systematisch te inventariseren en te interpreteren. Het Records of Early English Drama (REED) in Toronto, een project voor alle toneel en publiek vermaak in Engeland tot 1642, zou daarbij als voorbeeld kunnen dienen.

Toneel benaderen vanuit zijn cultuur-maat-schappelijke impact maakt het noodzakelijk dat we over de (huidige) taalgrenzen heen kij-

[p. 775]

ken en bijvoorbeeld de dramatische traditie in de Noord-Franse steden leggen naast die in Nederlanden. Ook hier leidt archivalische - en iconografische - documentatie tot verrassende inzichten. De romanist Jelle Koopmans bespreekt de toneelcultuur in de Noord-Franse gewesten en laat zien welke nauwe banden er zijn met de situatie in de Nederlandstalige Lage Landen. Zo is de laat-middeleeuwse cultuur van feesten en (toneel)wedstrijden die de Noord-Franse steden kenmerkt niet elders bekend uit de Franstalige wereld, maar het gebruik sluit wel naadloos aan bij wat er aan vermaak in de Vlaamse steden plaatsvond. Terwijl daartegenover de traditie van meerdaagse passiespelen (met Valenciennes als het beroemde voorbeeld) weer uniek is voor Noord-Frankrijk - zowel ten opzichte van de rest van Frankrijk als ten opzichte van de Nederlandstalige gewesten.

In de vlotst geschreven bijdrage van de bundel, over de technische speelmogelijkheden van kluchten, kijkt ook Herman Pleij verder dan de tekst: regieaanwijzingen en verslagen waarin tijdgenoten noteren wat ze gezien en gehoord hebben, zeggen veel, zeer veel, over de beleving van het drama. Zo brengt een Duitse diplomaat verslag uit van een opvoering te Brussel, op 2 april 1549 's avonds om tien uur, van twee kluchten, die - in de formulering van Pleij - ‘beide de broek in de hoofdrol hebben’. De broek heeft niet alleen in de literatuur en in de beeldende kunst, maar ook op het toneel alles te maken met de onderworpen of juist de dominante positie in de manvrouw verhouding. Het schaamteloze aan- en uittrekken van dit kledingstuk en de daarmee gepaard gaande (tijdelijke) ontbloting van het geslacht werkte op de lachspieren van toeschouwers, niet in het minst op die van de hogere standen. En er zijn voldoende aanwijzingen dat het daar meestal niet bij bleef: in enkele teksten wordt het publiek nadrukkelijk uitgenodigd op de handeling te reageren en daarin te participeren. Kortom, spektakel van de bovenste plank, en een beleving van het drama die in onze cultuur van regulering en beheersing helaas behoorlijk op de achtergrond is geraakt.

Het stuk van Pleij is een verademing te midden van nogal wat bijdragen die minder leesbaar geschreven zijn, minder overmoedig zijn in het trekken van conclusies, en waarin de terughoudende kamergeleerdheid weleens wrevelig maakt. Ook het haast onvermijdelijke zinnetje in menige slotalinea ‘dat er op dit terrein nader onderzoek nodig is’ leidt bij de lezer soms tot de teleurstellende gedachte dat men slechts kennis heeft genomen van een stukje geamputeerde wetenschap. De bundel besluit met een artikel van theaterwetenschapper R.L. Erenstein die de receptie bespreekt van het middeleeuws toneel in de twintigste eeuw. Het stuk gaat in op de toch wel zorgwekkende situatie dat voor het ‘naleven’ van de oude dramateksten het amateur- en studententoneel meer betekend hebben - en wellicht nòg betekenen - dan de professionele gezelschappen. Hoewel de bundel betrekking heeft op het drama van de Middeleeuwen, neemt Erenstein begrijpelijkerwijs en passant ook de belangstelling - liever gezegd het gebrek daaraan - voor de klassieke teksten uit de zeventiende eeuw mee. Maar hij besluit zijn artikel enigszins curieus als hij nogal eenzijdig de loftrompet steekt over toneelmaker Hans Croiset, wiens Bredero- en Vondel-regies zonder uitzondering worden geroemd, hoewel de latere Croiset-ensceneringen door de kritiek toch beduidend minder werden gewaardeerd dan Erenstein doet voorkomen, en hoewel Croiset weinig - misschien zelfs niets - gedaan heeft voor de promotie van het middeleeuws toneel.

Spel en spektakel, verschenen als deel 23 in de serie Nederlandse Literatuur en Cultuur in de Middeleeuwen (NLCM), is een lezenswaardig boek, niet alleen voor specialisten, maar ook voor geïnteresseerde buitenstaanders. De bijdragen hebben - maar hoe zou het ook anders kunnen - zowel inhoudelijk als stilistisch een wisselend niveau. De inleiding van de samenstellers is helder geschreven en mag een verdienstelijke poging heten de wetenschappelijke terughoudendheid van de contribuanten enigszins te vereffenen en de afzonderlijke bijdragen te versmelten tot een coherent geheel. Juist voor een boek dat bij herhaling het belang van iconografische bronnen benadrukt, is het betreurenswaardig dat er niet één of meer afzonderlijke katernen met illustraties op glanspapier zijn opgenomen.

Jos Nijhof

hans van dijk, bart ramakers e.a., Spel en spektakel. Middeleeuws toneel in de Lage Landen, Prometheus, Amsterdam, 2001, 401 p.