Ons Erfdeel. Jaargang 44

Ikjes sprokkelen

De vier bundels die Marc Tritsmans (^o1959) in de jaren negentig publiceerde, vormen samen een ingetogen symfonie over aardse vergankelijkheid en het vergeefse verlangen naar een andere, metafysische werkelijkheid. De paradox die het sluitstuk Van aarde (1999) beheerst, kan worden geparafraseerd als een hunkeren naar vereniging met de aarde, letterlijk ‘van aarde’ zijn, én het verlangen naar distantie, het ontvluchten van ‘de wetten van de zwaartekracht’ (de titel van Tritsmans' debuut). De mens beschouwt zich als een vreemdeling, een verstotene, maar tegelijk is hij de gevangene van de aardse beperkingen. Of in abstracte zin samengevat: de nietigheid van de mens contrasteert met de onmetelijkheid van het kosmische. Die paradox is in sobere, rustig geritmeerde en onopvallende beeldgedichten uitgewerkt. Tritsmans combineerde in het vierluik vaker concrete beelden, een soort ‘tranches de vie’, met meer diepzinnige beschouwingen. De romantische motieven, die in een eenvoudige taal en dus zonder spectaculaire wendingen in klassiek vormgegeven gedichten gestalte kregen, bleven genietbaar door de evenmin opzichtige wijze waarop de dichter steeds meer stijlfiguren als humor, ironie, paradoxen en contrasten hanteerde. Het gevaar van melancholische, voortkabbelende stemmingspoëzie schuilt immers in elke bundel.

[p. 760]

Na de voltooiing van die eerste thematisch gestructureerde reeks, een tetralogie, is Tritsmans een nieuwe weg ingeslagen. De jongste bundel Sterk water is in versstructuur, beeldentaal en parlando-stijl niet echt anders dan de vorige bundels, ook de hechte compositie en de regelmatige metrische patronen uit vroeger werk vinden we hier terug - de narratieve lijn wordt nu gevormd door een chronologische opeenvolging van fragmentarische scènes uit de geschiedenis van het universum en de mens -, de wijze waarop de gedichten zijn getoonzet en allerlei sarcastische en ironische commentaren bevatten, duiden vooral op een grotere extraversie. Desondanks blijft Tritsmans trouw aan het beproefde procédé van de symmetrische strofenbouw (elk gedicht omvat in deze bundel vier terzinen), de afwisseling van regelmatig gestructureerde versvoeten die een gelijkmatig ritme genereren, het ontbreken van een al te groot effectbejag, de plastische metaforiek. En toch heeft dit onopvallende dichterschap met Sterk water een klip genomen. Dit blijkt onder meer uit het gedicht ‘1.000.000 v.C. Homo erectus’, waarin een regel als ‘Langzaam/moeten we van aarde los’ voorkomt, die moeiteloos uit Van aarde geplukt lijkt. De mens voelt zich namelijk de gevangene van de aarde die onverstoorbaar en vernietigend haar gang gaat. Om aan het aardse leven te kunnen ontsnappen, al was het maar tijdelijk, wil de mens zich overgeven aan een verlangen naar onsterfelijkheid. Hoe illusoir en tevergeefs die gedachte ook is. De versregel refereert aan de mens die zich langzaam opricht uit ‘modder en stof’, en zich dus van de aarde in een letterlijke zin losmaakt. Tritsmans heeft de vervulling van dat verlangen meteen gecontrasteerd met de nakende val van de mens. Want,

[gleen
dier had ooit dezelfde hoogmoed
en na vandaag zijn we voorgoed
verbannen.

Marc Tritsmans (^o1959) - Foto David Samyn.

Tegenover de opgang staat de neergang, de onttrekking aan de wetten van de zwaartekracht impliceert hoogmoed en kan alleen tot de ondergang leiden. In de slotstrofe klinkt dan plotseling de dichterlijke stem door:

[...] En onze handen,

god, die vreemde handen, daarmee
slaan we wie ons dwarsboomt
voortaan genadeloos de hersens in.

De toonzetting van die afsluitende regels markeert de wending in Tritsmans' jongste dichtwerk: het dichtende subject spreekt zich voor het eerst expliciet uit over de wereld en haar talloze calamiteiten. De dichter heeft met deze gedichtenreeks ‘een geschiedenis’ (aldus de ondertitel) gecreëerd, dat wil zeggen een particuliere visie op verleden, heden én toekomst uitgeschreven, waarin steeds weer het menselijke tekort schrijnend aan de oppervlakte komt. Niet alleen de homo erectus, ook onder vele anderen de middeleeuwse beul, de anonieme schilder die op geen erkenning kan rekenen, de eerste ballonvaarder, de processieganger, de corrector van Lipsius' traktaat, de lezer van Copernicus' boek over het heliocentrisme (dat

[p. 761]

niet de mens of de aarde, maar de zon tot het centrum van het heelal maakte), de paleontoloog en de moeder van het lyrisch subject kampen met een wirwar van persoonlijke gevoelens, hun frivole gedachtesprongen en tergende frustraties die van alle tijden zijn. Tritsmans componeert die beeldrijke scènes uit de geschiedenis, van oerknal tot 2050 na Christus, tot een statement. Zoveel uitdrukkelijkheid kwam nog niet eerder in zijn poëzie voor. De figuren die vanaf de tweede afdeling ‘Met de hand’ die ‘tranches de vie’ bevolken, belichten een fragment (wereld)geschiedenis vanuit hun anonieme, onopvallende schuilhoek. Of anders en beter geformuleerd: het ik dat vanaf de tweede cyclus op de voorgrond treedt en schijnbaar in elk gedicht tot een ander tijdsgewricht behoort, is eigenlijk telkens een afsplitsing van het centrale, hedendaagse ik (uit het voorlaatste gedicht). Zoals ‘alles’ al vóór de schepping aanwezig was, in het ‘niets’, zo culmineren het verleden en alle eertijdse ik-figuren in het schrijvende ik. Verleden en heden zitten in elkaar verankerd, zoals de genen die onze identiteit vandaag bepalen de dragers zijn van dat geschakeerde verleden: ‘En onderweg/is iets van mij ooit alles al geweest’. Het statement of metaverhaal waarvan sprake, wordt het duidelijkst geformuleerd in ‘2000 n.C. Hier, nu’:

Vanwaar ik droom en schrijf en liefheb
ingescheept voor deze vreemde reis.
Slechts gewapend met de zekerheid

dat door eeuwen en ijstijden, dwars
door het eindeloze strijdgewoel, de
ononderbroken draad van Ariadne
loopt waarmee ik aan het begin van alle
tijd zit vastgeknoopt. En onderweg
is iets van mij ooit alles al geweest.

In de duisternis van genen broeien al
die vreemde levens. Geduldig wachtend
op een kans om nog eens toe te slaan.

Die genen genereerden kortom alle figuren die van de prehistorische homo erectus tot het dichtende ik aan de geschiedenis deelnamen, en er zijdelings hun eigengereide visie op ontwikkelden en blijk gaven van hun kleinmenselijke karaktertrekken. Zo bijvoorbeeld de mannelijke ikfiguur in Herculaneum kort vóór de uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Christus, de zestiende-eeuwse corrector van Justus Lipsius' nieuwe boek die eigenzinnige, door de geschiedenisboeken niet opgetekende bedenkingen heeft bij de instandhouding van de Zeventien Provincies of de molenaar die zijn liefde voor de molen niet door kan geven, omdat hij alleen dochters op de wereld heeft gezet. In dat laatste gedicht, getiteld ‘1000 n.C. Watermolen’, heeft Tritsmans een ironische kwinkslag of een sarcastisch commentaar op de levensgang in de mond van de ikfiguur gelegd, zoals ook het merendeel van de overige gedichten een recalcitrante visie op de contemporaine wereld van altijd laat horen.

Ik had het eerder over de anonieme, bonte schare ikfiguren die pas na enkele gedichten op het voorplan treedt. De eerste gedichten zijn in een abstract, onpersoonlijk idioom geschreven: vóór de mens zich van de zwemmende en kruipende zoogdieren onderscheidde, was er eerst niets, een tijdloos, ruimteloos en duister niets waarin ‘het later’ al (genetisch) besloten lag. Of toch iets beeldender geformuleerd: dat allereerste begin was ‘nauwelijks/groter dan een erwt’, niet méér dan een ‘kosmisch ei’. In de oertijd, toen het vormeloze (of in het openingsgedicht ‘a’ ‘deze eeuwige rust’) stilaan vorm werd, manifesteerden de ‘lefgozers en durvers’ zich al. En na de amfibieën en dinosauriërs, toen de mens schichtig en ondergronds zich als een nachtelijk knaagdier in stand wist te houden, richtte de mens zich op, met alle gevolgen die we ondertussen kennen.

In het afsluitende gedicht blikt de kleinzoon terug op het ‘erfstuk - [de] versleten sterrenkijker’ van de hedendaagse, dichtende ikfiguur. In 2050 neemt hij zich voor die poëzie van grootvader eens te lezen, wat nooit eerder is gebeurd:

Al
was het maar om te weten wat hij met zijn
leven heeft bedoeld.

Uit de lectuur ‘komt aarde uitgeleefd in beeld. Daar begon/het dus. Dat hebben we dus allemaal verspeeld’. Goed dat Tritsmans die scènes van het vóór- en na-christelijk ik, in alle gedaanten, op sterk water heeft gezet, dat hij op een boeiende, talige manier de grenzen tussen tijdsgewrichten heeft weten open te breken. Die eigenzinnige kijk, waarin de melan-

[p. 762]

cholische mijmering over het voorbijgaan der dingen door ironie en understatement onderuit wordt gehaald, luidt in dit dichterschap een nieuwe fase in.

Yves T'Sjoen

marc tritsmans, Sterk water. Een geschiedenis, Lannoo, Tielt, 2000, 63 p.