Ons Erfdeel. Jaargang 44

Theorie en praktijk bij Renate Dorrestein

In Het geheim van de schrijver, haar in 2000 verschenen, zeer onderhoudende handleiding voor aspirant-schrijvers, biedt Renate Dorrestein een kijkje achter de schermen van haar werk. Dorrestein is aanhangster van wat je de intuïtieve schrijfmethode zou kunnen noemen. Voor haar geen zorgvuldig geplande schema's bij aanvang van een roman, maar gewoon een idee die zich, al doende, vanzelf uitwerkt. Dat zorgt vaak voor chaotische toestanden in het schrijversatelier - ze vergelijkt het met een huis waar je hier een muurtje sloopt, daar weer een raam uitbreekt en erbovenop een nieuwe dakkapel fabriceert - maar het is het resultaat wat telt: een puntgaaf en tochtvrij bouwwerk waar het knus toeven is.

Ik wil deze benadering graag even toetsen aan Dorresteins nieuwste roman, Zonder genade. De voorgaande, Een hart van steen, die van '98 dateert, was zoals we van haar gewoon zijn, weer behoorlijk gepassioneerd. In het fatale gezinsdrama dat ze beschreef zat één bijzonder schokkend detail: de moeder doorboorde de vagina van haar baby met een appelboor. Dorrestein wilde de vondst voor geen geld schrappen, ook niet op aandringen van haar uitgever. De anekdote was haar aangediend door de inspiratie, volgens haar moest het zo en niet anders. Uiteindelijk is er al bijna meer discussie geweest over de nogal vrije Engelse vertaling die van Een hart van steen gemaakt is, dus met dat schokeffect valt het wel mee. De vertaling is inmiddels zelfs bekroond en een commercieel succes in Amerika. Wat wil je nog meer?

Mijn vraag is de volgende: is Zonder genade weer een schot in de roos, en in hoeverre beantwoordt het boek aan de theorie uit Dorresteins eigen schrijversleidraad? Om te beginnen: haar romans hebben altijd vol explosief materiaal en onverwachte wendingen gezeten. Haar figuren leven behoorlijk geïsoleerd en zijn erg eigenzinnig, het soort mensen eigenlijk dat altijd door anderen misbruikt

[p. 758]

Renate Dorrestein (^o1954) - Foto H. Pereira.

wordt - ze lijken wel voor het ongeluk geboren. Juist daarom fascineren ze Dorrestein: het zijn perfecte gangmakers voor een verhaal. Ze slepen een voor iedereen herkenbaar leed met zich mee en hebben voldoende conflictstof in zich om ingrijpende dingen te laten gebeuren. Ze hoeft alleen haar verbeelding maar te laten stromen: de ervaring heeft haar geleerd dat het publiek meer voor menselijke ellende en waarachtigheid valt dan voor stijl.

Om het ‘lijden’ van haar personages enigszins te verzachten, zorgt Dorrestein traditioneel voor een komische noot in haar werk. In Het geheim van de schrijver verwijst ze zonder blikken of blozen naar de slapstick van de Amerikaan Kurt Vonnegut, een van haar geliefkoosde schrijvers. Melo hoeft niet te wedijveren met het drama - de twee vullen elkaar aan. Daarom kiest ze net als in Een hart van steen in Zonder genade ook voor een heel banaal gegeven: de geschiedenis van Phinus en Franka, een paar van rond de veertig dat hun zoon van vijftien verliest. Maar om het particuliere van het geval te overstijgen, vergroot ze de omstandigheden van het gebeuren uit: Jem, de jongen, wordt namelijk in een dancing neer-gekogeld door een leeftijdgenoot die te veel ophad en toevallig een pistool bij zich droeg. Krankzinnig, maar het kàn. En iedereen zit op het puntje van zijn stoel.

Dorrestein laat dus een doordeweekse gezinssituatie - Phinus en Franka zijn respectievelijk manager bij een speelgoedfabriek en maatschappelijk werkster - botsen met het noodlot. Zo escaleert een conflict dat in feite allang aan het sluimeren was. De twee zijn immers behoorlijk uitgesproken persoonlijkheden, tegengestelden zelfs. Franka is nonchalant en onverstoorbaar, Phinus meer een Pietje Precies, en niet alleen beroepshalve een ‘puzzelaar’. Ze kibbelden wel eens, maar zolang Jem er was als bindende factor - al was hij Franka's zoon uit een vorige relatie - ging alles goed. Phinus mat zich de rol toe van modelechtgenoot, Franka was een rots in de branding. Dat alles valt nu weg na Jems dood.

Dorrestein balt haar verhaal samen in een weekend, als het paar met een gastronomisch arrangement in de provincie de brokken probeert te lijmen. Maar tijdens dit weer zo ordinaire weekend loopt het echt fout. Eerst komen ze vervelende collega's uit Phinus' branche tegen en na het eten krijgen ze op straat in het donker heibel met twee plaatselijke tienermeisjes. Plotseling gooit Dorrestein het verhaal in een hogere versnelling en vuurt ze de meest groteske effecten op ons af. Uit angst dat de twee grietjes Franka zullen beroven, slaat Phinus ze dan maar in elkaar: dat is een eerste grens die overschreden wordt. Vervolgens staan ze erop om het tweetal naar huis te brengen - geen zinnig slachtoffer dat vrijwillig in die auto zou stappen. Op hun beurt zetten de meisjes hen een hak door ze op te sluiten in een bouwval, maar pas nadat bij Phinus bij een onverhoedse beweging iets in de rug geschoten is. Het lijkt wel een stripverhaal.

Je zou kunnen zeggen: Dorrestein gebruikt slapstick om duidelijk te maken dat er iets grondig mis gaat bij Phinus. Onmerkbaar, want hij functioneert verder nog, heeft het verdriet bij hem de stoppen doen doorslaan. Verdriet om Jem, die niet eens zijn eigen zoon is, omdat hij hem geld gegeven had voor die dancing. Verdriet en schuldgevoel, die zulke proporties aannemen dat hij irrationele dingen begint te doen zonder dat hij het in de gaten heeft. Nu kan dat allemaal heel aannemelijk zijn, maar het is nóg niet afgelopen. Terug in Amsterdam blijkt dat Phinus Jems vriendinnetje Sanne zwanger gemaakt heeft op de grafsteen van zijn zoon. Hij had het verdrongen, maar het meisje confronteert hem met een abortus en schrikt zich natuurlijk rot als

[p. 759]

hij het kind wil houden. Is hij helemaal gek? Dorrestein kan op dat ogenblik niet veel meer doen dan Phinus alleen achterlaten met zijn radeloosheid. Hij verliest alle beheersing en belandt in de cel, waar hij zijn spanning ontlaadt met een wanhoopsschreeuw. Einde van Zonder genade.

De schrijfster heeft met grote middelen genadeloos een proces van verdriet en lijden zichtbaar willen maken. In Het geheim van de schrijver argumenteert ze dat de fictionele werkelijkheid best hallucinanter mag zijn dan de realiteit, want niets is zo gek of je kunt het bedenken. Maar zou een debutant dergelijke excessen aandurven? Jems dood is tot daar aantoe, maar een wereldse man als Phinus moet al radeloos zijn om in het bij zijn van zijn vrouw twee tienermeisjes aan te vliegen, laat staan het kind te willen houden dat hij in een vlaag van verstandsverbijstering bij het vriendinnetje van zijn stiefzoon heeft gemaakt. Er kan best in iedereen een psychopaat schuilen, maar volgens mij wordt de soep hier te heet opgediend. Om de diepten van de menselijke geest af te tasten moet je gefundeerder te werk gaan. Dit mannelijk hoofdpersonage reageert, zelfs in zijn hysterie, niet zoals een man zou doen.

Ik wil niet zover gaan te beweren dat Phinus een karikatuur is. Maar hij is meer zoals een vrouw denkt en wil dat hij is, en zo zit een man doorgaans niet in elkaar. Bij Dorrestein kun je de mannelijke hoofdfiguren op één hand tellen - en het is gewoon dat gebrek aan psychologische flair dat haar de das omdoet. In Het geheim van de schrijver zegt ze dat een schrijver zijn lezer probleemloos zijn ongeloof opzij moet kunnen doen zetten. ‘Het hoeft niet waar te zijn, als het maar waar had kunnen zijn.’ En: ‘Een zekere mate aan onvoorspelbaarheid of ondoorgrondelijkheid maakt romanfiguren pas echt authentiek.’ Welnu, ze mag Phinus nog zo veel dingen laten doen die buiten de normale orde vallen, dingen die de spanning tot een kolkend niveau opdrijven, toch was er terwijl ik dat alles las, maar één vraag die mij bezighield. Niet: hoe zal het met die man aflopen? Maar wel: hoe brengt de schrijfster dit in godsnaam tot een goed einde?

‘Een konijn uit de hoge hoed, een onverwachte erfenis die alle problemen oplost, en andere vormen van toeval vallen in de cate gorie lezersbedrog,’ zegt Dorrestein twintig bladzijden verder in Het geheim van de schrijver. Tja, als de lezer eraan twijfelt of de schrijver de boel in de hand kan houden, dan werkt het inderdaad niet. Misschien dat daarom in de lage landen maar weinig auteurs zich uitgedaagd voelen door de intuïtieve roman. Kijk maar hoe Koolhaas of 't Hart zich soms vergaloppeerden. Jammer, want het kan een heerlijk genre zijn. Om het in Renate Dorresteins eigen woorden samen te vatten: ik vrees dat het kraakpand dat ze in Zonder genade te lijf is gegaan onbewoonbaar verklaard moet worden. Er moet nog een stuk van gesloopt en heropgebouwd worden. Vreemd dat ze dat, een jaar na haar zo heldere zelfonderzoek in Het geheim van de schrijver, zelf niet heeft gezien.

Karel Osstyn

renate dorrestein, Zonder genade, Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2001, 256 p.