Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 715]

Kuil en Luik

Hugo Brandt Corstius
werd geboren in 1935 in Eindhoven. Volgde colleges wiskunde, filosofie en algemene taalkunde te Amsterdam en promoveerde over computertaalkunde. Hij is schrijver en wiskundige.
Adres: Corellistraat 14, NL-1077 HD Amsterdam

De twee Nederlandse woorden kuil en luik bestaan uit dezelfde vier letters, maar in verschillende volgordes. Zulke woorden heten anagrammen. Kuil en luik zijn niet zomaar anagrammen, zoals kuist en stuik dat bijvoorbeeld zijn. Kuil en luik hebben de bijzonderheid dat het anagrammen zijn die uit elkaar ontstaan door ruil van twee letters, namelijk de ka en de el. Kuil en luik zijn niet zomaar ruil-anagrammen zoals laken en kalen dat zijn. De ruil-woorden kuil en luik hebben namelijk de bijzonderheid dat ze de eerste en de laatste letter met elkaar geruild hebben.

Er zijn 676 woorden die weer een Nederlands woord worden als je de eerste en laatste letters, die verschillend zijn, met elkaar verwisselt. Daartoe horen bijvoorbeeld mier, miernaad, godin, totem, sober, pachtloon, royalistenstuntel, die veranderen in riem, diernaam, nodig, motet, robes, nachtloop, loyalistenstunter. In deze categorie eindjesverwisselende woorden hoort het paar kuil-luik tot de allerflauwste.

Maar er is met dit anagrampaar nóg iets bijzonders. In het algemeen kleedt men twee anagramwoorden tot het uiterste uit. Het is niet chic om met het paar katjesgeluiden - takjesgeluiden te zwaaien. Men brengt dat terug tot het strenge duo kat-tak. Maar soms is het beter om korte anagrammen uit te breiden. Zo wordt het ongeïnspireerde paar pose poes beslist beter als men het uitbreidt tot aaipose-aaipoes.

Hoe maken we het paar kuil-luik mooi?

Niet door er scheeps- voor te zetten. Scheepskuil en scheepsluik zijn eerbiedwaardige woorden, en het is niet uitgesloten dat een scheepsluik op een scheepskuil zit, maar dit is toch geen bevredigende uitbreiding. Ik zal het u maar zeggen: de samenhang tussen kuil en luik komt het best tot uiting in hun verlengingen valkuil en valluik.

[p. 716]

Tekening ian.

Valluik en valkuil

In die twee woorden vinden kuil en luik elkaar zoals twee mannen die elkanders broer blijken te zijn. De betekenis in hun genen is dezelfde: een verraderlijk apparaat waardoor een mens of dier gemeen naar beneden kan vallen, met de dood als waarschijnlijk gevolg. Het valluik is onderdeel van de eendenkooi en andere bedreigingen van waterwild. De valkuil is vooral berucht bij wolf en beer, maar ook bij olifant en tank. De mens valt in beide.

Bij nadere inspectie blijkt er een subtiel verschil tussen de twee woordbroers. Het element val heeft in valluik het woord luik tot onderwerp. Het luik valt en daarom valt degeen die op het luik stond. Valluik heeft eenzelfde constructie als vallicht. In valkuil daarentegen is het niet de kuil die valt, maar degene die zich op de bedrieglijke bovenkant waagde. Valkuil heeft de constructie van valhelm. De valhelm moet juist niet zelf vallen maar helpt de drager bij de val. Zo helpt de valkuil de valler de kuil in.

Zowel valkuil als valluik worden afgekort tot val dat ook de naam is geworden van apparaten, zoals de muizenval, die met vallen niet veel meer te maken hebben, maar die wel de functie van het verraderlijk toeslaan en gevangen nemen met valluik en valkuil gemeen hebben. Wij spreken van ‘in een val trappen’, dat merkwaardig genoeg in het Engels luidt: ‘fall in a trap’.

[p. 717]

Tekening ian.

Valk en uil

U zag natuurlijk dat valluik hoort bij vuilak. Maar u zag misschien ook dat valkuil een andere bijzonderheid bezit: de k kan bij de eerste lettergreep behoren, zoals we dat ook kunnen waarnemen bij woorden als dijk-ramp, balkanker en pinkode. De valk-uil, ook wel genoemd de uilvalk, is de naam voor de sperweruil. Dit is niet de ruil van een sperwe, maar een vogel die lijkt op uil, sperwer èn valk. Het paar valkuil-uilvalk is een zeldzaam geval van synonymie tussen woorden die door verwisseling van helften ontstaat. Een ander mooi voorbeeld daarvan is het paar woorden muziekbehang en behangmuziek die in Van Dale een identieke betekenisomschrijving bezitten.

Uil en valk stonden in Nederland onderaan en bovenaan de vogelladder. Zoals Andersen het lelijke eendje tegenover de zwaan stelde, zo ziet de Hollander de uil tegenover de valk. Cats: Elk acht zijn uyl een valck. Een andere vogel, Rotgans, breidde dit uit tot: Elk waant zijn uil een valk, zijn koekoek nachtegaal. Verdere volkswijsheden zijn: Hij joeg een valk maar ving een uil. Van uilen valken maken. Beter bij de uil gezeten (te niksen) dan met de valk gevlogen (te wippen). Met carnaval is de leus: De uil is hier een valk, de valk is hier een uil.

[p. 718]

Huil en Balk

Het werkwoord huilen is afgeleid van de uil, omdat de uil een huilgeluid maakt. Naast de torenuil kent u de torenvalk. Deze torenvalk heet ook: ‘de krijter’. Het geluid van een valk is hoger dan dat van de oehoe en zijn krijten wordt vergeleken met het i-a van de ezel. Zoals de uilen huilen, balken de valken. Het woord huilenbalken lag in de wieg van uilenvalken.

Den Uyl en Van der Valk

In de tweede helft van de vorige eeuw was het Nederlandse volk verdeeld in Links en Rechts, met als emblemen de uil en de valk. Joop den Uyl was de wijze voorman van Links, vereeuwigd in het volkslied ‘Hallo mijnheer Den Uyl’ van de dagelijkse Fabeltjeskrant. De rode VARA-haan leek op een uil. De dynastie Van der Valk exploiteerde zwartbetalende restaurants en een legionairshotel op Curaçao. Op hun vlag stond een paarse toekan(-het nog brutaler?), of grootbek-vogel, die op een valk leek. Fabeltjesman Valckenier had een vervolg op het volkslied geschreven met de strofe: ‘Uw onderbroek is vuil’. Aan het eind van de twintigste eeuw huwde de partij van de belastingontduikers met de partij van de belastingverhogingen. Paars werd de modekleur.