Ons Erfdeel. Jaargang 44

De Indonesische onafhankelijkheidsoorlog

Iets meer dan vijftig jaar geleden was Nederland nog één van de grote koloniale mogendheden in Azië. Hoe dit imperium in Indonesië in de periode 1945-1950 ten val kwam beschrijft de Leidse historicus Van den Doel in zijn nieuwe boek Afscheid van Indië, inmiddels al zijn derde over Nederlands-Indië, naDe stille macht (1994) en Het Rijk van Insulinde (1996). Het boek is goed gecomponeerd en zeer leesbaar geschreven, maar de corrector heeft geregeld zitten slapen en er is geen verklarende woordenlijst voor Indonesische woorden als djaksa en wedono. Inhoudsopgave, noten, literatuur en registers zijn echter uitstekend verzorgd, en Van den Doels relaas berust op degelijke documentatie en grondige studie van de berg aan literatuur die er inmiddels over dit onderwerp verschenen is.

Het boek opent in december 1949 bij de soevereiniteitsoverdracht in het paleis op de Dam, met de vragen die koningin Juliana toen stelde. Waarom is dit nu pas gebeurd, en niet eerder of later? Waarom is het nu zo gelopen en niet anders? Met deze vraagstelling heeft Van den Doels boek eenzelfde inzet als het nog steeds buitengewoon leerzame De parlementaire geschiedenis van het Indonesische vraagstuk (1950) van A. Stempels, dat echter ongenoemd blijft.

De eerste twee van de in totaal negen hoofdstukken schetsen vervolgens het voorspel - eerst hoe de koloniale staat vanaf 1918 met harde maatregelen reageerde op het opkomend Indonesisch nationalisme; vervolgens ook de opkomst van Japan en de dodelijke slag die de Japanse bezetting van 1942 tot 1945 toebracht aan het Nederlandse prestige in Indonesië. Hier en elders trekt Van den Doel - net als bijvoorbeeld de Britse historicus John Keay in zijn studie Empire's End (1997) - interessante kritische vergelijkingen met de ontwikkelingen in andere Europese koloniën, met name India, waar - in scherpe tegenstelling tot Nederlands-Indië - al sinds het midden van de negentiende eeuw universiteiten bestonden; waar de Engelsen in de jaren dertig een politieke dialoog waren aangegaan met de Indiase nationalisten; waar Engelsen en Indiërs in de oorlog gezamenlijk tegen de Japanners vochten; waar Indiërs deel uitmaakten van het bestuursapparaat en er bij het aanbreken van de onafhankelijkheid een westers opgeleid Indiaas kader klaarstond om bestuur en administratie voort te zetten.

In de hoofdstukken 3, 4 en 5 behandelt Van den Doel de ontwikkelingen direct na de oorlog: de uiterst verwarde toestand rond de Japanse capitulatie en de Indonesische onafhankelijkheidsverklaring in augustus 1945; de conflicterende politieke taxaties van de Britten en de Nederlanders; de moeizame pogingen tot contact en overleg tussen Nederlanders en Indonesiërs; de verschillende conferenties met nationalisten en andere meer Nederlandsge-

[p. 635]

zinde Indonesiërs; en ten slotte het akkoord van Linggadjati van december 1946, dat uitzicht bood op een vreedzame oplossing voor de dekolonisatie.

Het heeft echter helaas niet zo mogen zijn. In Den Haag keerden de meeste politici en de militaire leiders zich tegen dit akkoord - waarbij naar mijn smaak de rol van prof. Gerbrandy onderbelicht blijft, die als leider van het Comité Rijkseenheid buitenparlementaire massa-acties ontketende en zelfs met de gedachte aan een staatsgreep heeft gespeeld. Maar ook in Indonesië waren er velen die geen genoegen wilden nemen met minder dan de totale onafhankelijkheid, en met name het Indonesische revolutionaire leger krijgt bij Van den Doel de schuld van het saboteren van het akkoord van Linggadjati. Het was wel verhelderend geweest als hij hierbij ook aandacht had besteed aan De achtergrond van het Indonesische vraagstuk (1946) van de zendingspredikant J. Verkuyl, één van de beste contemporaine uiteenzettingen van de redenen waarom de Indonesiërs de Nederlanders - wie zij ook waren en met welke bedoelingen zij ook kwamen - toen doodeenvoudig niet langer konden vertrouwen.

Het werd dus vechten, en in de hoofdstukken 6, 7 en 8 behandelt Van den Doel de eerste en de tweede Nederlands-Indonesische oorlog. Deze terminologie verdient de aandacht, want Van den Doel spreekt niet meer, zoals tot nu toe gebruikelijk, van ‘politionele acties’, en ook vervangt hij het gangbare eufemisme ‘excessen’ door ‘oorlogsmisdaden’. Het was van beide kanten een vuile oorlog, een pijnlijke en beschamende geschiedenis van terreur en contraterreur, die aan vele tienduizenden het leven heeft gekost, voordat er onder druk van de Verenigde Staten en de Verenigde Naties uiteindelijk toch weer onderhandeld moest worden, wat leidde tot het Van Roijen-Roemakkoord van mei 1949.

Van den Doels conclusie is, dat de Nederlandse politiek in de Indonesische kwestie op alle fronten is mislukt. De belangrijkste oorzaken die hij hiervoor aanwijst zijn allereerst het starre en conservatieve koloniale beleid van voor de oorlog in combinatie met het typisch Nederlandse idee dat het land geroepen was Indië te besturen; vervolgens de slag die Japan het koloniale bestel had toegebracht en de onderschatte kracht van de Indonesische revolutie; en ten slotte het gebrek aan realisme van het Nederlandse politieke en militaire establishment, dat na de oorlog lange tijd niet doorhad hoe ingrijpend de krachtsverhoudingen veranderd waren, in de wereld en in Indonesië.

Dit heldere en kritische boek is verplichte lectuur voor eenieder die wil begrijpen hoe er een einde kwam aan Nederland als grote koloniale mogendheid.

Reinier Salverda

van den doel, h. w, Afscheid van Indië. De val van het Nederlandse imperium in Azië, Prometheus, Amsterdam, 2000, 419 p.