Ons Erfdeel. Jaargang 44

Theater

Verrassend theater in het Holland Festival

De programmering van het Holland Festival, van 8 tot en met 30 juni jongstleden in Amsterdam, kende een opvallende hoeveelheid buitenlandse voorstellingen. Zo was er van de zeven theaterproducties slechts één binnen de eigen grenzen gerealiseerd, en dat terwijl vorig jaar, onder de noemer Toptheater van de lage Landen, niet minder dan acht Nederlandse en Vlaamse producties tijdens het festival in première gingen. Kennelijk heeft directeur Ivo van Hove zich de kritiek aangetrokken dat de editie van 2000 uiteindelijk weinig ècht uitzonderlijks bood. Nederlandse en Vlaamse (theater)producties kan men immers het hele jaar door zien, en wie de hoogtepunten heeft gemist, kan bovendien aan het begin van elk nieuw seizoen bij het Theaterfestival terecht.

Gelukkig dus, dat het publiek nu eens de kans kreeg wat meer werk uit het buitenland te zien, naast die ene voorstelling in de regie van Van Hove zelf, met acteurs van zijn nieuwe gezelschap Toneelgroep Amsterdam. Deze productie, True Love, was zeker de spraakmakendste van de zeven, niet in de laatste plaats vanwege de weinig verhullende seks. Maar veel meer nog dan de seksuele onbeschroomdheid treft de leegheid van de voorstelling, het gebrek aan zingeving en commentaar, het terloopse naturel van de acteurs, de paradox van de als schoonheid verklede wanstaltigheid. True Love is een tekst van de Amerikaanse historicus en toneelschrijver Charles L. Mee, die hier een zoektocht heet te presenteren naar de bronnen van de ware liefde. Hij doet dat in de vorm van een moderne parabel die een caleidoscopisch beeld geeft van de wereld van de straat, een wereld bevolkt met randfiguren, misschien met een ambitie, maar zonder toekomst, en - wat erger is - zonder het minste historisch besef. De camera blijft lang boven deze drop-outs rondzweven, totdat, na een door Van Hove zwaar aangezette ‘orgastische’ breuk in het stuk, er een lange dialoog volgt tussen de vrouwelijke hoofdpersoon (Janni Goslinga) en haar na jaren teruggekeerde echtgenoot (Kees Hulst): een tweespraak die eindigt in een dubbele moord. Wat gebeurt daar in die dialoog? Worden de schijnbewegingen van de liefde te-

[p. 603]

rug op het spoor van de werkelijkheid gezet? Is het een haastig goedmakertje van de historicus Mee die het drama alsnog enige diepgang wil verschaffen? Het mag allemaal zo zijn of desnoods heel anders zijn, maar waar het om gaat is dit: dat deze lafhartige apotheose allang geen effect meer sorteert. Het programmablad mag dan roepen: ‘True Love is een mengeling van eenzaamheid, hoop en diep inzicht in het menselijk bestaan’, dat is uiteindelijk te veel eer voor een nogal zinloze exercitie die de toeschouwer na twee uur en twintig minuten volstrekt onverschillig laat.

Janni Goslinga en Kees Hulst in ‘True Love’ van Toneelgroep Amsterdam, regie Ivo van Hove - Foto Chris van der Burght.

Net als True Love vond ook Boris Godoenov plaats in de Zuiveringshal van de Westergasfabriek, en in beide voorstellingen zit het publiek aan weerszijden van het langgerekte speelvlak. Het grote verschil is dat in Boris Godoenov deze fabriekshal wordt omgebouwd tot iets dat in de grondvorm al aanwezig is: een immense kathedraal. Dat theater zijn diepste oorsprong vindt in een religieus ritueel, daarvan wordt men zich al bij binnenkomst bewust, als orthodoxe geestelijken met diepe bassen een gezang aanheffen en een geur van zoete wierook zich overal in de ruimte verspreidt. Boris Goedonov - in de operaversie van Moessorgski eveneens in het Holland Festival te zien - is een klassiek koningsdrama van Poesjkin, dat hier vertoond wordt door achttien Russische topacteurs in een regie van de Engelsman Declan Donnellan. Het is een stuk waarin alle clichés van het tsaristische Rusland worden opgepoetst, met bojaren en usurpatoren, met wodka en kozakkendans. De voorstelling is ondanks de ‘zware’ inhoud buitengewoon transparant en overrompelend, en hoewel geconfronteerd met een geschiedenis die zich afspeelt in het Rusland van rond 1600, ervaart men voortdurend hoezeer het vertoonde van toepassing is op het hier en nu: de machinaties van de macht, de concessies aan de publieke opinie, de onbaatzuchtigheid als voorwaarde voor ‘true love’ - bestendige krachten in iedere samenleving. Deze Boris Goedonov is een prachtige, rijke voorstelling, en het voelt als iets kostbaars weer eens theater te mogen ondergaan, waarin de acteurs ouderwets schitteren, en dat niet alleen het oog streelt, maar ook het hart raakt.

De verbindingslijnen van Boris Godoenov naar Hamlet zijn talrijk: ook in Hamlet gaat het immers om een wisseling van de macht, om een rijk dat wankelt, om een hoofdpersoon die zijn weg moet bepalen. Het Poolse gezelschap Teatr Rozmaitósci speelde Hamlet, geregisseerd door Krzysztof Warlikowski, in de Stadsschouwburg, met toeschouwers zowel in de zaal als op het podium. Maar veel minder dan in Boris Godoenov zijn regisseur en spelers uit geweest op het creëren van een monumentaal spektakel. Integendeel, ze lijken vooral geïnspireerd te zijn door de psychologie, de drijfveren van Hamlet en van zijn medepersonages. Deze afdaling in de krochten van de geest, deze ‘verinnerlijking’, levert een Hamlet op die niet alleen een zeldzaam licht werpt op de titelfiguur, maar bijvoorbeeld ook op de jonge Laertes, aan wie - zeer verrassend - een niet te miskennen verwantschap met Hamlet wordt toegedicht. Of neem Rosencrantz en Guildenstern, hier gespeeld door twee licht-decadente meisjes: ze vleien zich neer met de lome motoriek van honden die de warmte van de haard zoeken; en honden zijn het ook, bereid als ze immers zijn te likken en te trappen en hun oren te laten hangen naar elk

[p. 604]

luidruchtig gegeven commando. De voorstelling zit vol met zulke opvallende (dierlijke) metaforen, waarnaast er bovendien schitterend wordt geacteerd, met een creatief gebruik van de ruimte, en licht en geluid als functionele ondersteuning.

Vergeleken met de vorige producties is Zooedipous van het Argentijnse gezelschap El Periférico de Objetos, gespeeld in Theater Bellevue, een wonder van kleinschaligheid, ook al gaat het hier niet minder om liefde, macht en geweld. Aan de basis van de voorstelling ligt de Oedipus-mythe, die hier onder meer gekoppeld wordt aan Kafka's Die Verwandlung en aan de filosofische beschouwingen van onder meer Nietszche en Foucault. Dat is nogal wat, en daarin schuilt waarschijnlijk ook een zwakke kant van de voorstelling: er wordt ongelooflijk veel overhoop gehaald dat duiding en interpretatie behoeft, terwijl de visueel sterke, voortdurend wisselende scènes vooral de verbeelding prikkelen en aansturen op een puur persoonlijke ervaring. Als het moet, dan is men weliswaar bereid de verwijzingen naar de bloedige geschiedenis van Argentinië te herkennen, maar intussen is men toch vooral bezig met de vraag hoe die marionetten worden gemanipuleerd en of die zwarte kip nu werkelijk de nek wordt omgedraaid of niet. Met andere woorden: de beoogde (politieke) bewustwording en de individuele fantasieën botsen met elkaar, waardoor de toeschouwer in verwarring raakt en nauwelijks vat krijgt op de voorstelling.

Eigenlijk nauwelijks een theatervoorstelling, maar zonder meer de interessantste ervaring van het Holland Festival is Oraculos, een mysterieuze, solitaire queeste door een loods op het KNSM-eiland. Het is een project van de Columbiaanse theatermaker Enrique Vargas met mensen van zijn Teatro de los Sentidos, uitgebreid met een internationaal tableau van medewerkers. Eén voor één worden de reizigers binnengeleid in deze halfduistere doolhof, waarin men gaandeweg alle gevoel voor tijd en ruimte verliest. Geluiden, stiltes, geuren, stoffen, tarotkaarten, stenen en ontmoetingen met etherische wezens leren de eenzame wandelaar opnieuw te zien, te voelen, te horen, te ruiken en te proeven. Voor de een wellicht een religieuze ervaring, voor de ander een culturele kermisattractie, maar hoe dan ook: de geest tintelt na deze massage van de zintuigen. En ook ontstaat een gevoel van dankbaarheid, omdat zoveel mensen zich inspannen om ‘jou persoonlijk’ deze ervaring van ruim een uur te bezorgen. Je bent in de war geweest, hebt antwoorden gezocht op vragen en die niet gevonden, maar niemand heeft je iets kwalijk genomen en je hebt je steeds door liefdevolle zorg omringd geweten. De oprechte bevlogenheid van de scheppers, de ‘true love’ die van een kunstenmaker een kunstenaar maakt, verheft deze Oraculos uiteindelijk tot prachtige poëzie.

Een Amerikaanse en een Canadese productie completeren het zevental theatervoorstellingen van dit Holland Festival, dat beduidend meer te bieden had dan de vorige editie. Voor het publiek was het een festival dat nu al nieuwsgierig maakt naar de volgende editie, voor Nederlandse theatermakers mogelijk een ijkpunt om de eigen ontwikkeling aan af te meten. Wat de zeven buitenlandse voorstellingen positief van die ene Nederlandse onderscheidt, is vooral de worteling in een culturele traditie, het besef van een verleden waarvan de waarde niet verloochend wordt, maar dat als vruchtbare bodem dient om de vernieuwing op door te laten groeien. Zoiets moet het zijn waardoor True Love ten opzichte van de andere voorstellingen zo'n ongelooflijk ‘niksige’ indruk maakt.

Jos Nijhof