Ons Erfdeel. Jaargang 44

Aanwinst voor Noord-Nederlandse schilderschool: Keulse meester (b)lijkt Utrechts

Bij gebrek aan personalia wordt hij Meester van het Bartholomaeusretabel genoemd en hij geldt als een van de grote paneelschilders van Europa. Tot voor kort werd hij vooral in verband gebracht met Keulen, maar bij nadere beschouwing blijkt eigenlijk alles erop te wijzen dat hij Utrechtse wortels heeft. Keulen was al vroeg in de Middeleeuwen een christelijk centrum met een geweldige uitstraling, ook op cultureel gebied. Aangezien zowel het bisdom Utrecht als dat van Luik ressorteerde onder de aartsbisschoppen van Keulen, en die aartsbisschoppen ook een politieke rol in de Nederlanden speelden, was de invloed van Keulen een factor van belang. Ook economisch vormde Keulen een belangrijk centrum en bovendien telde de stad talloze kerken en religieuze instellingen die met hun rijke schat aan relikwieën eindeloze stromen pelgrims naar de stad lokten. Met dit alles is het niet verbazingwekkend dat de kunsten er bloeiden.

Eeuwenlang was de kerk de belangrijkste opdrachtgever voor kunstenaars van allerlei snit en een deel van dit rijke kunstbezit bleef bewaard en is nu te zien in diverse Keulse musea. Wanneer het op details aankomt, is onze kennis van deze kunstproductie echter vaak gebrekkig. Kunstenaars kennen we in veel gevallen slechts bij een zogenaamde ‘noodnaam’ - zoals Meester van het Bartholomaeusretabel - werken zijn vrijwel nooit gedateerd en vaak weten we niet wie de opdrachtgever of de oorspronkelijke bestemmeling was. Als gevolg hiervan staat veel van deze kunstproductie bekend onder de algemene noemer ‘Neder-Rijns’ of worden werken toegeschreven aan een ‘Keulse meester’.

Dat deze gerichtheid op Keulen als centrum misleidend kan zijn, is gebleken nu het oeuvre van de anonieme Meester van het Bartholomaeusretabel nader werd onderzocht. Het Wallraf Richartz Museum in Keulen bezit enkele werken die aan hem worden toegeschreven. Als eerste grote expositie in de prachtige nieuwbouw waarin dit rijke museum sinds kort is gehuisvest, werd van 20 mei t/m 19 augustus 2001 de Meester en zijn oeuvre gepresenteerd. Bij het onderzoek dat hieraan vooraf is gegaan, werd gaandeweg duidelijk dat het helemaal niet om een Keulse meester in strikte zin gaat. Vrijwel zeker leefde en werkte de Meester van het Bartholomaeusretabel in Utrecht en kunnen we dus prat gaan op een herontdekte grootheid van de Oudnederlandse schilderschool (die ten onrechte vaak ‘Vlaamse Primitieven’ wordt genoemd).

Twee zaken op de panelen van de Meester wijzen zo overduidelijk in deze richting dat het verbazing wekt dat deze conclusie nooit eerder werd getrokken. Zo zien we in de achtergrond van enkele van zijn schilderijen on-

[p. 600]

miskenbaar de toren van de Utrechtse Dom en draagt op een zijluik van een altaarstuk de Heilige Columba in haar hand een opengeslagen getijdenboek met daarin een leesbare tekst in het Middelnederlands. Bovendien kennen we voor de miniatuur in datzelfde getijdenboek treffende gelijkenissen in Noord-Nederlandse getijdenboeken uit deze zelfde periode (kort na 1500). Ook wie vergelijkbare werken, inspiratiebronnen en navolgers van onze anonieme-Meester zoekt, komt steeds weer uit in Nederland.

In dit verband is het aardig dat het Bartholomaeusretabel zelf aanvankelijk, in de negentiende eeuw, werd toegeschreven aan Lucas van Leyden, maar al snel daarna op basis van archiefmateriaal in verband werd gebracht met Keulen. De oorspronkelijke verblijfplaats ging toen de herkomst van de maker overschaduwen en er ontwikkelde zich een soort mythe rond een anonieme meester met een atelier in Keulen. Bij nader inzien blijkt er echter geen enkel tastbaar bewijs te bestaan dat zegt dat de Meester ooit in Keulen zelf werkte of dat hij deze stad zelfs maar bezocht.

Interessant is dat de Meester niet alleen als paneelschilder werkzaam is geweest, maar ook miniaturen vervaardigde in kostbare handschriften. Een prachtig voorbeeld daarvan is het Getijdenboek van Sophia van Bylant, dat zich eveneens in het bezit van het Wallraf Richartz Museum bevindt. Het is gedateerd in of kort voor 1475 en werd vervaardigd in het scriptorium van de nonnen in het Bethaniëklooster bij Arnhem. Van de dertien volbladminiaturen in dit getijdenboek

Meester van het Bartholomaeusretabel, ‘De H. Andreus en H. Columba’, begin 16e eeuw, detail: H. Columba met in haar hand een opengeslagen getijdenboek, Mainz, Landesmuseum.

worden er twaalf toegeschreven aan de Meester van het Bartholomaeusretabel. Nog meer dan al met zijn paneelschilderijen het geval is, treedt de Meester hier in het licht van de Moderne Devotie. Samen met een aantal verwante pronkhandschriften was dit kostbare getijdenboek in de expositie te zien. Bovendien publiceerde het museum een

[p. 601]

diepgravende codicologische studie die volledig aan dit ene handschrift is gewijd en waarin ook alle miniaturen in detail worden besproken (en natuurlijk ook zijn afgebeeld).

Beeldenstorm

Voor de expositie waren zoveel mogelijk de werken uit andere musea geleend die ooit met de Meester van het Bartholomaeusretabel in verband zijn gebracht. Een aantal daarvan zijn in de loop van het recente onderzoek van zijn naam afgeschreven, in een aantal gevallen om vervolgens te worden toegeschreven aan zijn atelier of aan navolgers. Enkele andere werken zijn nieuw op zijn naam gezet. Mede doordat ook dendrochronologisch onderzoek is gedaan, kon ook de chronologie van het oeuvre worden bijgesteld. Zo is niet alleen een afgerond beeld van zijn oeuvre ontstaan - of althans van wat daarvan resteert - maar is ook helderheid geschapen in de invloed die hij in zijn directe omgeving ‘Sophia van Bylant in gebed voor Jacobus de Oudere’, omstreeks 1475, uit het uitoefende.

‘Sophia van Bylant in gebed voor Jacobus de Oudere’, omstreeks 1475, uit het Getijdenboek van Sophia van Bylant, Keulen, Wallraf Richard Museum.

Of al deze toe- en afschrijvingen terecht zijn, is natuurlijk een gecompliceerde zaak waarover kunsthistorici nog wel enige tijd zullen debatteren. Voor hen is van belang dat al deze werken tijdelijk in één museum bij elkaar waren en dus direct met elkaar konden worden vergeleken. Het grotere publiek van kunstliefhebbers hoefde zich van dit academische debat weinig aan te trekken en kon naar hartelust genieten van de meest prachtige voorbeelden van religieuze kunst uit de late Middeleeuwen. Om het geheel helderder en aansprekender te maken, waren in de expositie ook voorwerpen opgenomen die vergelijkbaar zijn met voorwerpen op de schilderijen. Te denken valt dan aan heiligenbeelden koormantels, siersmeedwerk en de al genoemde handschriften. Verder was een galerij met prenten en tekeningen die toonden hoe schilders elkaars werk kenden en zich erdoor lieten beïnvloeden.

Vanwege de kostbaarheid van de vele bruiklenen, was deze expositie slechts eenmalig en uitsluitend in Keulen te zien. Wat blijft zijn de twee monumentale publicaties, het al genoemde boek over het Getijdenboek van Sophia van Bylant en een lijvige en gedegen studie over de Meester van het Bartholomaeusretabel. Behalve een catalogus bij de tentoonstelling (en in feite ook een oeuvrecatalogus voor het werk van de Meester) bevat het boek

[p. 602]

ook vierentwintig wetenschappelijke artikelen. Hierin wordt onder meer getracht de Meester zelf in beeld te brengen - met in de titel van het eerste artikel de veelzeggende woorden ‘portret van een onbekende’ - en zijn culturele omgeving te schetsen. Uitvoerig wordt ingegaan op schildertechnische zaken en de atelierpraktijk zoals die zich uit dit oeuvre laat reconstrueren, en ten slotte wordt in een vijftal bijdragen ingegaan op realia zoals kleding-(stoffen), wapenrustingen, beeldhouwkunst en muziek(instrumenten) die door de Meester zijn afgebeeld. De conclusie dat de Meester in Nederland gelokaliseerd moet worden, en vermoedelijk in Utrecht, wordt in deze bijdragen niet erg breed uitgemeten. De auteurs lijken er zelf door verrast dat ‘hun’ Keulse Meester niet Keuls bleek en de lezer krijgt sterk de indruk dat deze conclusie zich letterlijk aan hen opdrong. Voor het onderzoek lijkt met dit alles dan ook eerder een goede tussenbalans opgemaakt dan dat het als afgerond kan worden beschouwd. Het wordt tijd dat ook Nederlandse kunsthistorici zich gaan buigen over de Meester van het Bartholomaeusretabel.

Nu de Utrechtse - of in elk geval Noord-Nederlandse - wortels van deze Meester duidelijk zijn geworden, is plotseling ook verklaarbaar waarom zijn bekende oeuvre zo verspreid in de tijd (tussen ca. 1470 en 1510) tot stand is gekomen. Toen hij nog als Keuls gold, vormde dat een probleem waarvoor moeizame oplossingen werden bedacht. Zo werd wel verondersteld dat hij behalve als paneelschilder en miniaturist ook als edelsmid werkte en deze bezigheden in tijd afwisselde. Historische bronnen hiervoor zijn er niet, maar helaas is een (kunst)historicus soms al tevreden wanneer hij niet wordt tegengesproken. Nu is echter aannemelijk geworden dat de Meester ook voor opdrachtgevers elders werkte, en dat de werken die voor Nederlandse kerken waren bestemd in de Beeldenstorm zijn verloren gegaan. Gelukkig dus maar, dat de Keulenaren ook regelmatig als klant bij hem aanklopten, anders hadden wij hem nooit gekend.

Lauran Toorians

Wallraf Richartz Museum, Martinstrasse 39, Keulen. Info: tel. [phone], www.museenkoeln.de.
rainer budde & roland krischel (eds), Genie ohne Namen. Der Meister des Bartholomäus Altars. Wallraf Richartz Museum / Dumont, Keulen, 2001, 568 p., ISBN 3-7701-5299-9, hb.
Das Stundebuch der Sophia van Bylant is een uitgave van het museum.