Ons Erfdeel. Jaargang 44

Weerwerk tegen het dodelijke zwijgen

Koen Stassijns tast in zijn nieuwe bundel Zwijghout de mogelijkheden en onmogelijkheden af van het zwijgen. De zes onderdelen van de bundel behandelen motieven als ‘De reis’, ‘Een vrouw en een man’ en ‘Huiselijke taferelen’, maar in allemaal wordt de isotopie van het zwijgen en het spreken gebruikt, die in het eerste deel ‘Zwijghout’ centraal staat. Die eerste zes gedichten uit de reeks ‘Zwijghout’ vervlechten op complexe wijze de motieven taal, natuur en erotiek. Een ‘ik’ en een ‘zij’ strijden om het woord: ‘Ik zag hoe haar lippen mijn zinnen gelastten’. ‘Zinnen’ verenigt als woord de motieven van taal en erotiek, en dat is in feite ook met ‘lippen’ zo. Natuur en schrijven worden dan weer verbonden in een woord als ‘veer’: ‘Toen streek haar hand een veer op me’. Stassijns maakt veelvuldig gebruik van woorden die verschillende, soms tegenstrijdige betekenissen bijeenbrengen. Ook laat hij heel wat komma's weg, zodat woorden die daardoor gescheiden zouden worden nu ook elkaar nabijheid en betekenis verlenen. Zo bijvoorbeeld uit de eerste cyclus: ‘want een tak verloochent zijn blad / nooit de loot een boom nooit het hout.’ In datzelfde gedicht komt het ook een paar keer voor dat één woord in verschillende zinnen tegelijk moet functioneren: ‘en blies ze / als had ze adem te over het jaagpad’ of: ‘Een glimlach zo broos als het waas / rond geheimen druppelde uit haar/oog in het mijne bloedde de vlag.’ (cursivering van mij). Die vormelijke scheidingsangst heeft zijn weerslag ook op thematisch vlak. Deze gedichten vermengen verschillende motieven tot een niet meer uiteen te rafelen geheel, tot een thematische brij. Bovendien gààt deze gebonden poëzie ook over binden en verbondenheid: tussen man en vrouw, schrijver en taal, vader/moeder en zoon enz. Stassijns gebruikt het woord ‘dichten’

Koen Stassijns (^o1953) - Foto Willy Dee.

soms in de dubbele betekenis van toedoen en schrijven, en past die betekeniscoïncidentie ook toe: hij dicht de gaten. Vandaar ook zijn voorliefde voor ‘wit’ en ‘sneeuw’: de sneeuw vult alles op, verbindt alles met alles in één wit geheel, maar het witte staat tegelijk voor de leegte, het ‘niet’.

Stassijns zoekt dus verbondenheid: ‘Ik vaar al jaren naar je uit’. Die verbondenheid zoekt hij op alle niveaus en krijgt hier en ook op andere plaatsen zelfs een religieuze dimensie: ‘En zeg me wie, / wie houdt ons vast als ieder tot weldra / vergaat in een voortvarender vaarwel?’ De dichter verlangt hier naar iemand die ons vasthoudt wanneer ‘tot weldra’ overgaat in ‘vaarwel’. Hij wil een houvast tegen het verglijden van de tijd, die aan het samenzijn ooit een einde maakt. Hij verlangt naar een eenheid die boven de tijd staat. De tijd, de beweging, het onvaste worden in dit gedicht door Stassijns verbeeld met scheepsmetaforiek (varen, vergaan, voortvarend, vaarwel), een typisch voorbeeld van Stassijns' creatieve woordgebruik. Zijn scherpe zin voor homonymie en etymologie verzandt echter soms in woordspelletjes en spitsvondigheden die weinig meerwaarde toevoegen aan de poëzie en eerder ergernis wekken. Dat is jammer want de vaak mooie beeldspraak waar Stassijns zich van bedient, delft dan het onderspit. Zo

[p. 596]

staat in datzelfde gedicht: ‘als noodweer opsteekt in je huid’, wat mij betreft een mooie metafoor voor kippenvel die echter in de volgehouden scheepsbeeldspraak een vermoeiende indruk maakt.

Stassijns hanteert de taal en de werkelijkheid met veel verbeelding (om ook eens een Stassijnse manier van zeggen te gebruiken). Treffend vond ik: ‘Ruitenwissers sloegen het deeg van de avond’ waarbij het veilige huiselijke tafereel van het deeg kneden verbonden wordt met het troosteloze van een donkere regenachtige nacht in de auto en het agressieve van het slaan. Overigens gaat dat gedicht over reizen en dan is de associatieve sprong naar deeg door de homofoon reizen/rijzen makkelijk te verklaren.

Er komt heel wat agressie voor in deze poëzie: er wordt gebloed, geslagen en gemoord. Zo onder meer in het gedicht ‘Heer, het is tijd’ dat begint met de mooie regel ‘De vader slaat zich door zijn zonen heen’. Man en vrouw voeren een strijd op leven en dood:

Hij dwong, beet
haar toe toen zijn vuist stak en het drong
tot haar door dat zij knielde hield strak

haar god in het oog. Zij bad, tot zijn tong
in haar hals lag, slap koord, en zag dat
het goed was, toen hij zweeg, als vermoord.

De tong in haar hals heeft nog slechts in de verte een erotische connotatie, die helemaal overstemd wordt door de felle agressie. Het slappe koord dat de tong geworden is, suggereert dat de man gewurgd is door de vrouw (of door de zoons?). Doordat het ‘koord’ echter in hààr hals ligt, is ook de vrouw gewurgd. Zo ontstaat hier een troebele poel van agressie, van wurgen en gewurgd worden, waaruit enkel verliezers tevoorschijn kunnen komen. De religieuze connotaties liggen er dik bovenop: ‘bidden’, ‘god’, ‘knielen’, ‘zien dat het goed was’. Zo wordt het religieuze verbonden met macht en agressie en wordt tegelijk de echtelijke ruzie geritualiseerd. De betekenisvelden werken op elkaar in, beïnvloeden elkaar wederzijds.

Stassijns' beelden zijn niet altijd even raak. Moeite had ik bijvoorbeeld met een zinsnede als ‘de huilbui tussen haar benen’ in het gedicht ‘Oktober’, waarbij niet duidelijk is of hij die huilbui heeft gehad of zijzelf, maar dat als beeld in elk geval mislukt is. Pseudo-mystificerend is dan weer: ‘weten dat wie altijd zegt, een hand legt / op de grijze handschoen van misschien.’ Dat ‘misschien’ een grijswaarde heeft, hoeft niet geëxpliciteerd te worden en het beeld van hand en handschoen is te vergezocht.

Stassijns thematiseert het gebruik van metaforen en beelden in de moeilijke reeks ‘Egel’. ‘Op het asfalt staat een bloem, ernaast / ligt een egel. Nog geen metafoor.’ Het ontstaan en verdwijnen van beelden wordt geproblematiseerd en gesitueerd in de (alweer agressieve) dynamiek tussen man en vrouw. ‘Egel’ is zo'n term (een beeld) voor het onbenaderbare, stekelige van het beeld, dat zowel stelling neemt tegen de dichter als tegen de lezer en ook de onmogelijkheid uitdrukt van een toenadering tussen man en vrouw. Pijn staat centraal: er is in deze gedichten ook sprake van ‘een scherp punt’, ‘openknippende messen’, van bloeden, snijden en scheuren. Dat is wat er gebeurt tijdens het zwijgen, dat is wat leidt tot het zwijgen en wat zijn oorsprong vindt in het zwijgen.

De dichter hoopt dat poëzie weerwerk kan bieden tegen het dodelijke zwijgen. Hij tracht er de banden mee aan te halen die door het zwijgen verscheurd worden. Zijn grote vrees is dat ook poëzie maar een doekje voor het bloeden is.

Elke Brems

koen stassijns, Zwijghout, Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2000, 72 p.