Ons Erfdeel. Jaargang 44

Zijn andermans bestaan

Jo Gisekins poëzie is sinds haar debuut, Een dode speelgoedvogel (1969), ingetogen, eenvoudig, romantisch-klassiek. De negentien gedichten in haar jongste bundel, Dubbelfuga. Van leven, liefde en lijden, zijn in een gelijkgestemd integer register geschreven, ofschoon de sobere zegging hier is ingeruild voor een onrustige opeenvolging van vaak subjectloze zinnen en strak samengehouden woordgroepen. De existentiële thematische lijn die door haar poëtische oeuvre heenloopt, wordt in Dubbelfuga verruimd met een nieuwe dimensie. In de alom geprezen bundel De tuin van Cathérine (1992) trachtte de dichteres al een concreet voorval of een bijzondere ervaring in een breder, universeel perspectief te plaatsen. Die verschuiving van het particuliere naar het algemene manifesteerde zich niet alleen in de afzonderlijke gedichten; ook in de bundelcompositie zelf kon de lezer een soort tegenbeweging registeren: de objectiverende beschrijving spitste zich als maar meer toe op het dichtende ik. De algemeen-menselijke ervaringen drongen zich in toenemende mate aan het dichtende subject op: het universele kreeg, kortom, een meer persoonlijk belang, of beter: werd op de persoonlijke ervaringswereld betrokken.

In Dubbelfuga merken we een gelijkaardige beweging. In het gedicht ‘Tegenzet’ van de openingsafdeling ‘Minnen’, waarin liefde, gedeelde tederheid en lichamelijk verlangen centraal staan, worden de onpersoonlijke aanduidingen ‘we’ en ‘de ander’ na het scharnierpunt (in regel 19) vernauwd tot een persoonlijker, meer ik-betrokken wereld. Dan ‘ben ik jouw tegenzet’. Ditzelfde procédé vinden we terug in de afdeling ‘Baren’. In het gedicht ‘Moeder’ manifesteert zich de perspectiefwisseling in de derde strofe. We citeren de tweede en de aanvang van de derde strofe:

Moeder en kind raken elkaar. Het hart
mét de afdruk op het ander is meer dan genoeg.

Nu je er bent tegen mij aan, herken
ik het eigen gezicht. [...].

Zoals gezegd, maakte Gisekin in De tuin van Cathérine al gebruik van die filmische, inzoomende techniek. De existentiële, universele thema's over liefde, vergankelijkheid en dood zijn ook in de drie eerste afdelingen van de jongste bundel verwerkt, maar worden vervolgens in een opmerkelijk tegenlicht geplaatst. In de vierde afdeling ‘Spelen’ staan immers het illusiespel en de droom centraal. Actrices, trapezisten, clowns, dansers, ballerina's spelen gedurende een moment een rol; ze

[p. 591]

Jo Gisekin (^o1942).

ontdubbelen zich pas na hun act. Ze vluchten als het ware voor dat ene ogenblik in een andere gedaante. Het fugatische karakter van de bundel is al prominent aanwezig in de eerste drie afdelingen: met kleine variaties wordt telkens weer een gelijkgestemde melodie ten gehore gebracht. De geboorte, het tedere liefdesspel, het moederlijke geluk, de vaderlijke trots, de berusting van de terminale patiënt zijn de onderwerpen die in verschillende gedaanten worden beschreven. In de slotafdeling wordt vooral gefocust op het dubbele karakter van de spelende mens, hoewel ook hier de fugatische opbouw opvalt. In ‘Trapezist’ hangt een niet nader omschreven individu (‘het hoofd’, ‘de romp’) in het ijle, tussen ‘het touw en de mat’: ‘Dit is een manier van verdwijnen’. Die dubbelheid, de verhulling van het ik in een ‘andermans bestaan’ (zoals in ‘Clown’), kan een vorm van escapisme zijn: de personages willen uit de beklemmende, niet te ontkennen levensgang van geboorte, liefde, aftakeling en dood stappen. Al is het maar voor een tijdloos moment. Ditzelfde motief is overigens ook verwerkt in de afdelingen ‘Minnen’ en ‘Baren’, waarin het geluksmoment van de tijdelijke vereniging met respectievelijk geliefde en kind staat tegenover de vergankelijkheid, eenzaamheid en het illusieloze einde in de afdeling ‘Lijden’. In ‘Circuspaard’ tracht het ik, dat ontroerd raakt door de ongedwongenheid in de natuur, uit het ronddraaien ‘in steeds dezelfde voren’ te stappen. Het voorgeprogrammeerde circusdraaien wordt tegenover de schoonheid van de natuur geplaatst, het levenspatroon tegenover ‘la comédie’. Het motto van Camus dat aan de slotafdeling voorafgaat, luidt dan ook: ‘Pour vivre dans la vérité / jouez la comédie’.

De gedichten van Gisekin worden vaker gedragen door een inhoudelijke tegenstelling. De eenzame, melancholische clown

glimlacht in een
spiegel naar zijn andermans bestaan
[...]
Vol deernis naar een ander voortbestaan
trekt hij de tabberd uit.

Een gelijkaardige dubbelheid (of ontdubbeling), maar toch ook net iets anders (en dus fugatisch), lezen we in ‘Ballet’ en ‘Dans’: De gracieuze bewegingen van de danseres, de lenige oefeningen in evenwicht, contrasteren met de pijn in de slotregels:

Wanneer ze wakker ligt is
pijn haar strakste koord.
Wie sleept haar voort?

In Dubbelfuga vielen tegen de achtergrond van Gisekins vroegere, vormbeheerste publicaties de talrijke subjectloze, elliptische zinsconstructies op: in een soms hortend, meestal staccato-ritme worden de registrerende passages aan elkaar geregen. In deze bundel lijkt de dichteres een eind verwijderd van de sobere, beheerste, vormvaste signatuur in dat vroeger werk. Die gefragmenteerde of weinig coherente opsomming van observaties, van onopvallende details die in een breder perspectief worden geplaatst, sluit aan bij de lichtvoetige toon die de meeste gedichten karakteriseert: Gisekin schildert geen portretten, ze besteedt in haar minutieuze registraties vooral aandacht aan de dissonanten die de kijk op de moederen vaderfiguur, de geliefde, het kind, de stervende wijzigen. Op die manier wordt het alledaagse van haar gewone onderwerpen toch ook weer bijzonder. De klemtoon die op het registreren zelf ligt, heeft zich vertaald in de gebruikte metaforiek: talrijk zijn de ruiten en ramen (in de eerste twee afdelingen zijn de gordijnen opengeschoven, in de reeks over ziekte

[p. 592]

en dood zijn ze weer dichtgetrokken) en alle (werk)woorden die met de kunst van het observeren kunnen worden geassocieerd.

Dubbelfuga is geschreven bij achttien tekeningen van de Antwerpse kunstschilder en tekenaar Karel Roelants. In een ‘In memoriam’ wordt voorgesteld de bundel onder andere als ‘een postuum eerbetoon aan de kunstenaar, en groot tekenaar en een groot humanist’ te lezen. De reproducties uit de existentiële cyclus Miserere (1980-1993) reduceren de interpretatie van Gisekins gedichten vaak. Soms lijken de gedichten uitsluitend toegespitst op het tekenwerk, of de lezer leest te eenzijdig met het beeld voor ogen, terwijl die sterk doorleefde, empathische poëzie veel rijkere mogelijkheden biedt. Dat de gedichten soms balanceren op de grens van het cliché of de sentimentaliteit heeft alles te maken met de weinig bijzondere thematiek. De wijze waarop de thema's stilistisch en beeldend worden vormgegeven, in tegenstellingen, verdubbelingen, lichte variaties en perspectiefvernauwingen, is op zijn minst technisch verfijnd te noemen. De manier waarop het leven, de liefde en het lijden invoelend zijn verbeeld en het gebruik van een dwingend ritme maken van Dubbelfuga toch wel een indringende gedichtenreeks.

Yves T'Sjoen

jo gisekin, Dubbelfuga. Van leven, liefde en lijden, Lannoo, Tielt, 2000, 51 p. (met tekeningen van Karel Roelants).