Ons Erfdeel. Jaargang 44

Maria Dermoût verdient beter

Maria Dermoût-Ingerman (Pekalongan 1888 - Den Haag 1962) heeft een klein maar schitterend oeuvre op haar naam: twee romans, Nog pas gisteren (1951) en De tienduizend dingen (1955), en een viertal verhalenbundels, gepubliceerd tussen 1954 en 1964. In het heldere en ogenschijnlijk eenvoudige proza van haar verhalen over Java en de Molukken, waarin elk woord telt en enorme diepten van gevoel en betekenis kan oproepen, beoefent ze de kunst der herinnering en schrijft ze over verlangen en verdriet, liefde, medelijden en hartstocht - gevoelens die tot inzicht verhevigd worden door afscheid en verwijdering, door onbegrip en wreedheid, of doordat ze botsen met gangbare codes en conventies. Vooral met De tienduizend dingen had zij eind jaren vijftig wereldwijd succes. Van haar in 1970 verschenen Verzameld Werk kwam in 2000 de vijfde druk uit, met een helder en informatief nawoord van Kester Freriks.

Vrijwel tegelijk verscheen van Freriks een nieuwe biografie van Dermoût. Hierin volgt hij ‘de sporen van haar leven, de huizen en gebouwen uit haar tijd, waarvan sommige er nog zijn, veel andere niet, archieven, dorpen en steden zowel in Indonesië, Nederland als Zwitserland, het handschrift van haar werk, het werk zelf, documenten en foto's, gesprek-

[p. 585]

ken met degenen die haar gekend hebben, hun getuigenissen, brieven en een lang verborgen gebleven dagboek dat nooit eerder is onderzocht.

Freriks neemt de lezer mee naar de plaatsen die met haar leven en haar werk verbonden zijn: naar de baai van Ambon en naar Saparoea in de Molukken, naar Batavia, naar Poerworedjo en Pekalongan, naar Semarang, Soerabaja, Djokjakarta en het Dièng-plateau op Java, en na 1933 naar Den Haag, Merano, Arnhem, Ambt Delden en Noordwijk aan Zee. We leren dat zij tussen 1919 en 1924 als bibliothecaresse werkte in de pas geopende Openbare Bibliotheek te Semarang; maar ook hoe diep en ver haar levenslange relatie ging met haar Haarlemse jeugdvriend Aldert Brouwer. Er wordt ruim geciteerd uit haar dagboeken en verhalen, uit correspondentie met haar familie, met haar uitgeefster bij Querido en haar vertalers, met schrijvers (Johan van der Woude, Hans Warren) en schrijfsters (Henriëtte de Beaufort, Margaretha Ferguson), met vriendinnen uit Indië zoals mw. De Loos-Haaxman en mw. Colenbrander-Pigeaud, en met Indische jongens als Tjalie Robinson, Rob Nieuwenhuys en Hein Buitenweg. De laatste dertig bladzijden bevatten een informatief Naschrift en een Verantwoording, Noten, Literatuur, en een Register op namen en titels. Het boek is aantrekkelijk vormgegeven en op het stofomslag staat een foto van Maria Dermoût met een grote foliant, mogelijk haar lievelingsboek, D'Amboinsche Rariteitkamer (1705) van Georg Rumphius, de Indische Plinius.

Helaas echter bevat Freriks' boek erg veel slordigheden. Hella Haasse's Oeroeg verscheen niet in 1949, maar in 1948. Willem Walraven was niet ‘getrouwd met een inlandse huishoudster’. Dermoûts jongere tijdgenoot Johan Fabricius (1899-1981) wordt verward met zijn vader Jan (1871-1964). Mr. Dermoût zou in 1930 als president van de beide Hooggerechtshoven ook zijn ‘toegetreden tot de Raad van Nederlandsch-Indië,’ maar dat kon helemaal niet. Op p. 124 zegt Freriks, dat de kleine Willem in De tienduizend dingen Himpies werd genoemd, ‘omdat de Inlanders de w niet konden zeggen’. Dit is onjuist, net als zijn uitleg van de begrippen ‘kasar’ en ‘haloes’. Op p. 128 zegt hij dat Himpies werd ‘vervloekt door de bibi omdat

Maria Dermoût (1888-1962) met haar kinderen - Foto Collectie Letterkundig Museum.

de grootmoeder de koop verijdelde’. Ook dit is een verzinsel van Freriks.

Een Leitmotiv in deze biografie is Freriks' telkens terugkerende speculatie, tegen alle bekende feiten in, over het al dan niet ‘Indische bloed’ van Maria Dermoût. Alsof dit nu de enige manier was om echt Indisch te kunnen zijn en zij anders maar ‘een hooggeplaatste totok’ was, ‘niet echt in het land geworteld’. Indische mensen echter waren niet alleen mensen van gemengd bloed, maar ook creolen, d.w.z. mensen van Europese komaf, die daarginds geboren en getogen waren, en gevormd in dagelijks intiem contact met inheemse mensen en hun taal, gedrag en kledij, cultuur, zeden en gewoonten, terwijl ze tegelijkertijd door en door Europees waren in sociale positie, scholing en ideeën. Het is jammer dat Freriks over deze Javaans-Europese dubbelcultuur niet in Jakarta zijn licht is gaan opsteken bij de dichter G.J. Resink (1911-1997), die uit ditzelfde milieu stamde. Hij had hem dan kunnen vragen of Maria Dermoût, toen ze in 1918-'19 in Djokjakarta woonde, daar op visite is geweest bij zijn moeder, mevrouw Resink-Wilkens, en toen wellicht haar befaamde collectie Hindoe-Javaanse oudheden heeft gezien die de archeoloog Stutterheim in 1934 heeft beschreven in het tijdschrift Djawa. Heeft Dermoût daar toen het unieke kleine vroeg-oostjavaanse bronzen beeldje gezien van een man, een vrouw en een kris [sinds 1931 in het Rijksmuseum, inv. nr. MAK 253], dat zo precies past bij haar later geschreven ‘Dit is het verhaal van Oji’? En

[p. 586]

is het verhaal ‘De Kist’, dat Dermoût in 1918 in Djokjakarta schreef, mogelijk geïnspireerd door een pak nagelaten geschriften van Resinks overgrootvader, de Javanoloog J.A. Wilkens (1813-1888)?

Het zijn dit soort vragen en informatie die men in deze biografie tevergeefs zal zoeken. De Indische jaren van Maria Dermoût beslaan ongeveer de helft van het boek, maar Indië blijft puur een decor. Freriks' aandacht gaat uitsluitend naar Maria Dermoût en niet naar de samenleving waar ze deel van uitmaakte. Wel tekent hij haar intense liefde voor dit land waar ze veel van haar verhaalstof vond, en ook haar fascinatie met het voor-koloniale ‘oosterse’ Oosten. Dit alles echter wordt niet geplaatst in het kader van het Nederlandse javanisme in het Interbellum, de diepe interesse bij de koloniale elite, waartoe zij en haar man behoorden, in de aristocratische Javaanse hofcultuur en haar culturele tradities. Het was interessant en verhelderend geweest als Freriks had uitgezocht hoe Dermoûts ideeën zich verhielden zowel tot dit koloniale javanisme alsook tot het streven van de nationalistische leidsman Ki Hadjar Dewantoro (Soewardi Soerjaningrat), die zich juist inzette voor een modernisering van de eigen Javaanse cultuur, los van het koloniale bestuur.

Freriks echter beperkt zich in zijn speurtocht geheel tot een denkbeeldig geheim Indië en ‘een innerlijke geschiedschrijving, haar persoonlijke en literaire weerwoord op het afscheid en verlies van Indië’. Letterlijk zegt hij zelfs ‘Maria Dermoût leefde buiten haar tijd.’ Maar hoe kan hij dit waarmaken nu hij haar tijd niet heeft onderzocht?

Ook wanneer we Freriks' boek lezen als een literaire biografie die zich richt op het werk van Maria Dermoût, zijn er flinke leemten te constateren. Zeer zeker is het nuttig en verhelderend dat Freriks natrekt hoe allerlei gegevens uit haar leven - huizen, plaatsen, personen, voorwerpen, ervaringen, dingen die ze had gezien - in haar verhalen en romans zijn verwerkt. Zo slaagt hij erin van talrijke passages de bronnen te identificeren, bijvoorbeeld - in het spoor van E.M. Beekman - van de Schotse professor in De tienduizend dingen. Maar vaak blijft het bij dergelijke identificaties en doet hij geen recht aan andere literaire aspecten van haar werk.

Maria Dermoût kende allerlei talen, oosterse en westerse, klassieke en moderne, en was bekend met de literatuur in die talen. Dit is van belang, omdat ze haar stof niet alleen uit de werkelijkheid haalde, maar vooral ook uit de literatuur. Ze was altijd aan het hervertellen en herschrijven, ze maakte literatuur van verhalen, sprookjes, legenden, mythen en kronieken, vaak van voor en buiten de Nederlandse koloniale aanwezigheid. Soms had ze die verhalen van iemand gehoord, vaak ook haalde ze haar stof uit de boeken van Valentijn en Rumphius en uit de Javaanse hofkroniek Babad Tanah Djawi, die ze zoals Freriks zegt ‘op eigen wijze navertelde’.

Het is daarom van groot belang om te weten wat ze las. Inderdaad noemt Freriks flink wat namen en werken van vooral Engelse schrijvers zoals Aldous Huxley en Elizabeth Bowen, W.B. Yeats, W.H. Auden, Ezra Pound en T.S. Eliot. Maar de vele aanwijzingen voor nader onderzoek die Van der Woude had gegeven in zijn biografie Maria Dermoût, de vrouw en de schrijfster (1973), zijn lang niet allemaal nagetrokken. Zo ontbreekt bij Freriks dat ze haar stof ook putte uit Het eiland Seram en zijn bewoners (1907) van Sachse en uit De Javaansche geestenwereld (1913) van Van Hien. Deze laatste auteur wordt - ondanks de identificatie in de Oostindische Spiegel (1972) van Rob Nieuwenhuys - door Freriks ook over het hoofd gezien als model voor de ‘oude meneer’ in de bergen op Java in Nog pas gisteren. Voor de Javaanse bronnen die Maria Dermoût verwerkte, heeft Freriks geen gebruik gemaakt van het onderzoek uit 1996 van Els Boogaerts, en ook Pigeauds Javaansche Volksvertoningen (1938) en de bloemlezing Volkspoëzie uit Indonesië (1952) van Braasem en Nieuwenhuys zijn niet geconsulteerd.

Nergens ook traceert Freriks de literaire genealogie van Maria Dermoût binnen het genre dat ze beoefende. Veelgelezen Indische romans als Orpheus in de dessa (1902) van Augusta de Wit en De Gouden Kris (1908) van Marie van Zeggelen blijven ongenoemd, evenals De Wits novelle over Georg Rumphius in Gods Goochelaartjes (1932). Evenmin heeft hij de eigentijdse literaire affiniteiten van Maria Dermoût in kaart gebracht, bijvoorbeeld met Arthur Waley, de grote Engelse vertaler van Chinese en Japanse klassieken, met Slauerhoffs oosterse verhalen en de Nouvelles orientales (1938) van Marguerite Yourcenar - een

[p. 587]

internationaal gezelschap van schrijvers uit de eerste helft van de eeuw, bereisd en bekend met verre landen en literaturen, die daar hun stof en inspiratie vonden voor een kunstig spel van vertalen en herscheppen.

Nauwgezet onderzoek van al deze connecties en lagen in haar vertelkunst biedt scherper zicht op de literaire creolisering en de buiten-Europese narratieve tradities die kenmerkend zijn voor haar werk. Het veeltalige literaire referentiekader van Maria Dermoût komt echter bij Freriks niet goed uit de verf, en daardoor blijft ook onderbelicht wat zij ermee deed, welke verhaaltechnieken zij hanteerde, en hoe ze de kunst beoefende van het herschrijven, verhevigen en stileren, van het vervagen en weglaten ook, waardoor herinneringen en gevoelens des te sterker worden opgeroepen. Het is dit schrijverschap dat het werkelijke geheim vormt van Maria Dermoût.

Reinier Salverda

maria dermoût, Verzameld werk. Met een nawoord van Kester Freriks, Querido, Amsterdam, 2000, 680 p. (Vijfde druk).
kester freriks, Geheim Indië. Het leven van Maria Dermoût 1888-1962, Querido, Amsterdam, 2000, 357 p.