Ons Erfdeel. Jaargang 44

Een bekende dwaling: het onbekende

‘Voor Cyriel, Stijn, Nest, Felix, Gerard, Lowie, Piet, Hugo en al die anderen.’ Zo luidt de opdracht die Van den Broeck meegeeft aan zijn nieuwe roman, Een lichtgevoelige jongen. In het boek worden die namen gebruikt ter aanduiding van de jongens die centraal staan in het verhaal. Maar uiteraard verwijst de schrijver hier naar de traditie van de Vlaamse vertelkunst: Buysse, Streuvels, Claes, Timmermans, Walschap, Boon, Van Aken en Claus. Het is een vreemde lijst, die polen verbindt met tegenpolen. De kneuterige heimatvertellingen van Claes en Timmermans, waarin de wereld een groot huis lijkt, worden geconfronteerd met de ontluisterende modernistische schrijfsels van Boon en Claus, waarin het huiselijke een vermomming van het helse blijkt.

Over die combinatie van de heimat en het unheimliche gaat Een lichtgevoelige jongen. In de eerste helft van het boek word je om de oren geslagen met de clichés van het ouderwetse dorpsverhaal. Je ziet een stoet van kleurrijke personages, die allemaal een bijnaam hebben waaruit onveranderlijk de meligste humor opklinkt: ‘Tetten heette eigenlijk Cyriel maar werd Tetten genoemd naar zijn moeder, Céline Schellekens, die de dikste tieten van de wereld had. Haar graatmagere zus Germaine werd dan weer de Lat genoemd, of Lat Schellekens. Hun mannen: Jos van de Lat en Sooi van Tetten. Hun kinderen: lange Lat, korte lat, Fien van Tetten en kleine Tetten.’ De hoofdfiguur heet Valentijn, maar hij krijgt allerlei namen: Stijn, Snoek (‘Weet gij dat ge iets van een snoek hebt als ge lacht?’) en Julleke (zo heet eigenlijk zijn broer, die in Mexico zit).

Het decor is al even clichématig als de figuranten: een dorp als een thuis en daartegenover de buitenwereld als een dreiging. Over de vaart en achter de kerk wonen Zij die niet bij de Wij van de Cité horen. Op zijn Boons gespeld: ‘Die van Overdevaart waren net zoals die van Achterdekerk allemaal boerenkloten.’ De

Walter van den Broeck (^o1941) - Foto David Samyn.

gebeurtenissen en acties zijn al even stereotiep als de figuren en de setting. Meneer pastoor verbiedt de doodzonden, die zijn schijnheilige parochianen in het geniep en met grote ijver bedrijven. Er wordt over iedereen geroddeld en overspel lijkt een familieziekte.

Maar dan verschuiven de clichés en verliezen ze hun goedmoedigheid, hun geruststellende herkenbaarheid. Het jongetje is verliefd op Martha, een meisje van Overdevaart. Op een dag fietst hij naar haar wereld, waar op dat moment een militaire oefening plaatsvindt onder de naam ‘Operatie Newborn”. Stijn zal inderdaad opnieuw geboren worden, want voor hij terugkeert zal hij ingewijd worden in het echte leven. Dat blijkt fundamenteel de combinatie van geweld en seks te zijn, nogal symbolisch vertegenwoordigd door het leger en Martha. Wat in het begin aantrekkelijk en spannend leek, blijkt uiteindelijk angstaanjagend: de verliefdheid gaat ten onder in een zondige drift, het jongensachtige spel van de militairen ontaardt in al te reële mensonterende praktijken.

In het begin leek de wereld aan de andere kant erg aantrekkelijk. Het jongetje verlangt naar een realiteit die hij niet kent, een wereld van fictie. Zo is er de wereld van de wolken, ‘violette luchtkastelen uit Duizend-en-één-Nacht’, die echter op het einde een dodelijk onweer ontketenen. Er is de wereld van de film, de romantische film waaruit Martha weggelopen lijkt. Maar uiteindelijk blijkt de realiteit een oorlogsfilm te zijn, inclusief foltering en dood. De droom blijkt een nachtmerrie. Het nieuwsgierige jongetje dat de echte wereld

[p. 584]

daarbuiten wilde leren kennen, heeft zijn les wel geleerd: ‘De wereld moest nu maar eens even ophouden met zich door mij te laten ontdekken.’ Hij wilde graag weten en ingewijd worden, maar als het dan zover is, was hij liever onwetend gebleven.

Het symbool voor dit dubbelzinnige verlangen is de fotografie. Stijn gebruikt een oud toestel van zijn vader om de mooie dingen vast te leggen: Martha, de schoonheid van de omgeving. Maar algauw wordt hij gedwongen dingen te fotograferen die hij niet eens wil zien: een jongen die vernederd wordt, een soldaat die gepijnigd wordt. Hij had gehoopt dat hij met zijn foto's kon stilzetten wat hem ontglipte: de blik van Martha, het gevoel van geluk en geborgenheid. Maar hij ontdekt dat hij zo meteen de gruwelen stilzet en voor eeuwig bewaart. Op het einde vernietigt hij het filmrolletje en beseft hij dat het echte stilzetten gebeurt door zijn geheugen en door de taal. In zijn herinneringen en zijn verhalen zal de dag van zijn inwijding eeuwig blijven bestaan: ‘Als de laatste foto allang was vergeeld, zou alles wat ik had gezien me nog altijd helder voor ogen staan. En nog duidelijker zou ik tot in lengte van dagen dat hoopje as zien dat alleen uit een paar woorden en een gebaar bestond.’

Zijn initiatie laat hem toe de achterkant van de dingen te zien: het onweer achter de wolken, de drift achter de verliefdheid, de agressie achter het spel, de ontluistering achter de schone schijn. ‘Eén ding had ik vandaag ontdekt: achter het zichtbare alles steekt een verdoken alles dat niemand ziet maar dat wreed is en zonder medelijden de wereld bestuurt.’ En meteen ziet hij de oplossing voor deze ontnuchtering: liegen, verhaaltjes verzinnen. ‘Er moest gelogen worden! Want als de hele wereld het verdoken alles achter het zichtbare alles zou zien, kroop iedereen bibberend van schrik in de kelder, en viel het wiel van de wereld stil, en de wereld zelf uit elkaar.’ De roman is uiteraard zélf zo'n leugen, zo'n verhaal, dat paradoxaal genoeg laat zien hoe de wereld uit elkaar valt.

Erg origineel kun je dit alles niet noemen. De inwijding van een jongetje is wel eerder beschreven, vaak met soortgelijke middelen en in soortgelijke decors. De typische Vlaamse verteltrant is ook bekend, en botst op het al even vertrouwde probleem: de geschreven taal blijkt stroef, ze is niet altijd geschikt om de volkse vertelling weer te geven. Tussen alle kapotte pompbakken, prijskampen en plezante dingen lees je dan ook erg onvolkse formuleringen zoals: ‘waar ik Martha al aanwezig wist’ en ‘anders dreigden we al de pret te missen’. Of halfslachtige beschrijvingen uit het tussentaaltje, genre: ‘Dat was toch straffere tabak vond ik.’

Dat neemt niet weg dat Een lichtgevoelige jongen een vakkundig geschreven roman is, die met kleine ontsporingen grote resultaten weet te bereiken. De symbolen zijn nogal duidelijk, maar ze worden goed uitgewerkt. Het verhaal is spannend en doordacht opgebouwd. Je kunt dit bezwaarlijk een experimentele Van den Broeck noemen, maar misschien heeft de auteur net als het jongetje ontdekt dat het nieuwe niet altijd het betere is.

Bart Vervaeck

walter van den broeck, Een lichtgevoelige jongen, De Bezige Bij, Amsterdam, 2001, 208 p.