Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 529]

Minder wit en minder grijs
Een nabeschouwing over het nieuwe kunstenplan

Luk van den Dries
werd geboren in 1957. Studeerde Germaanse filologie aan de Vrije Universiteit van Brussel. Is docent theaterwetenschap aan de Universiteit van Antwerpen (UIA). Publiceerde verschillende artikelen over theater.
Adres: Van Geertstraat 73, B-2140 Borgerhout

Laat duizend bloemen bloeien. Het is de titel van één van de werken van Anselm Kiefer, onlangs te zien in het schitterende museum Hamburger Bahnhof in Berlijn. Een gigantisch werk, zoals al het werk van Kiefer. Je moet er met een trapje omheen lopen. De bloemen op het doek steken namelijk uit. Het zijn verdorde triestige rozenknoppen aan priemende stengels. Geplant in de typische desolate oorlogslandschappen waar deze schilder een patent op heeft.

Laat duizend bloemen bloeien. Het is de kern van elke discussie over subsidiebeleid. Hoe dient een overheid met kunst om te gaan? Kies je voor continuïteit of geef je ook volop kansen aan interessante jonge kunstenaars? Subsidieer je enkel de makers of de verspreiders van kunst? Ga je voor een aanbodbeleid of een vraagbeleid? Kies je voor het behoud van instellingen met daarin doorstroom van nieuwe mensen of gaat het om artistieke kernen met hun autonome organisatie er omheen? Moet het kunstenlandschap een afspiegeling zijn van maatschappelijke differentiatie of gaat het enkel om kwaliteit? En wat is de rol van de vrije markt in dit alles? In welke mate bepaalt de smaak van het publiek de koers van de overheid?

Laat duizend bloemen bloeien. Verdeel je de pot onder zoveel mogelijk gegadigden of maak je een keuze? En wie maakt dan die keuze? En wat zijn de criteria daarvoor? Het zijn allemaal zeer heikele kwesties. Altijd weer steken ze de kop op. Bij elke subsidieronde wordt er moord en brand geschreeuwd. Wordt de dienstdoende minister of staatssecretaris incompetentie verweten. Wordt de dienstdoende adviescommissie met partijdigheid, eigenbelang en inconsequentie om de oren geslagen. En wordt het hele subsidiemechanisme opnieuw ter discussie gesteld.

Met de nieuwe kunstenplanperiode (2001-2004) in Nederland was het weer helemaal raak. Er werd gelobbyd dat het een lieve lust was. Op alle

[p. 530]

niveaus van de beleidspiramide werd er geïntervenieerd door allerhande organisaties, belangengroepen, individuele theatermakers. Zakelijk leiders hadden een fulltime job aan het bewerken en masseren van de juiste instanties. Zeker wanneer bleek dat de adviescommissie stevig wilde schudden aan de bestaande verhoudingen in de sector, was het hek helemaal van de dam. In het parlement gingen niet alleen regeringspartijen en oppositie met elkaar in de clinch, maar werd er ook hevig gebakkeleid tussen de coalitiepartijen onderling. De subsidieplannen werden zelfs nog besproken op de ministerraad, een unicum in de Nederlandse geschiedenis. En uiteraard lag de commissie die de voorstellen had geformuleerd onder vuur. Deze keer niet alleen van sluipschutters, maar van alle kanten. Hevig mitrailleurvuur. Er lopen nog steeds een aantal processen door gedupeerde gezelschappen aangespannen tegen de beleidsbeslissingen van staatssecretaris Van der Ploeg.

Het is in Nederland nochtans allemaal redelijk goed geregeld. Althans, zo lijkt het voor de buitenstaander. Zo goed geregeld dat het Nederlandse kunstbeleid model staat voor het buitenland. Ook voor Vlaanderen dat veel moeite doet om dit in te halen en te kopiëren. Het begint allemaal bij de cultuurnota. Daarin geeft de staatssecretaris voor Cultuur Rick van der Ploeg te kennen welke beleidsaccenten hij wil leggen. Deze cultuurnota wordt besproken en geamendeerd in de bevoegde vaste kamercommissie en vormt dan het globale beleidskader dat verder concreet ingevuld wordt door de verschillende adviserende commissies verzameld in de Raad voor Cultuur. In zijn uitgangspuntenbrief Cultuur als Confrontatie en in zijn nota Een Ondernemende Cultuur zoekt Van der Ploeg een moeizame consensus tussen liberale en sociaal-democratische visies op kunstbeleid, paars dus. Hij stelt het begrip cultureel ondernemerschap centraal waarmee hij de sector oproept zich de nieuwste managementtechnieken vertrouwd te maken. Cultuur is ook een vorm van industrie en moet dus geconsumeerd worden. Men dient dus rekening te houden met ‘een steeds kritischer en mondiger publiek, dat vluchtiger, grilliger en minder trouw is, op een vrijetijdsmarkt die steeds competitiever en beweeglijker wordt en waarin het steeds meer aankomt op snelheid, innovatie, differentiatie en maatwerk.’ Daarnaast erkent hij uiteraard de autonomie van de kunstenaar en het belang van kwaliteit bij de subsidiëring van kunst. Hij vindt ook dat er transparanter beoordeeld moet worden en geeft zelf een schot voor de boeg door een onderscheid te maken tussen commerciële, vernieuwende en ambachtelijke kwaliteit. Maar vooral wil Van der Ploeg meer publiek aanspreken met kunst. Hij wil een nieuw publiek bereiken dat zich te weinig of helemaal niet met kunst inlaat: jongeren en allochtonen. Kunst, zowel aan makers- als publiekszijde, moet naar zijn gevoel een afspiegeling zijn van de samenleving. Tegenover de huidige witte, vergrijsde en nogal elitaire sector, poneert Van der Ploeg een veel gedifferentieerder kunstenlandschap. Zijn

[p. 531]

voorstel om het bereiken van dat nieuwe publiek ook dirigistisch af te dwingen via een ‘drieprocentsmaatregel’ - kunstinstellingen worden beknot in hun subsidie als ze die norm niet halen - sneuvelde echter in de Kamer. In plaats daarvan ontwikkelde hij een subsidiëring van scholieren, in de vorm van een culturele strippenkaart waarmee scholen een aantal voorstellingen van gesubsidieerde gezelschappen per jaar kunnen bezoeken. Van der Ploeg kon hierbij rekenen op samenwerking met de minister van onderwijs die een nieuw vak Culturele en Kunstzinnige Vorming introduceerde. Zoveel is zeker: Van der Ploeg wil een dynamischer kunstenveld, dat alerter inspeelt op de contexten waarin het opereert. Maar hij balanceert vervaarlijk tussen een kunsten- en welzijnsbeleid en of dat nieuwe publiek überhaupt geïnteresseerd is in wat er nu cultureel gesubsidieerd wordt, is maar zeer de vraag.

Afscheid van Thorbecke?

Sinds 1862 kent Nederland het Thorbecke-principe. In dat jaar stelde de liberale bewindsman dat kunst geen zaak is voor de overheid ‘inzoverre de Regering geen oordeel, noch eenig gezag heeft op het gebied der kunst.’ Vandaag heet dat moderner: besturen op afstand. Het oordeel over de kwaliteit van individuele aanvragen wordt overgelaten aan de Raad voor Cultuur. De overheid beperkt zich tot het creëren van een beleidskader en het formuleren van de grote politieke doelstellingen op het vlak van cultuur. In de praktijk wordt er wel eens niet zo nauw gekeken naar die heilige Thorbecke principes. Dat komt omdat ook die overheid sterk gedifferentieerd is. Er is niet alleen de staatssecretaris van Cultuur met zijn eigen intenties, er zijn ook de vaste Kamercommissies en de verschillende fracties met hun eigen prioriteiten. Die zijn natuurlijk ook allemaal erg gevoelig voor wat er zich in het veld beweegt. Bij de vorige kunstenplandiscussie werd bijvoorbeeld onder druk van talloze lobby's nog een extra zak geld gevonden die gebruikt werd om door de Raad van Cultuur negatief geadviseerde gezelschappen alsnog op te vissen. Op die manier konden o.a. toneelgroep De Appel en Discordia hun bestaan veilig stellen. Staatssecretaris Van der Ploeg stelde heel ferm bij de voorbereiding van de nieuwe kunstenplanperiode dat de lobby's aan invloed zouden verliezen als er op basis van heldere criteria zou worden beoordeeld. Het omgekeerde lijkt het geval te zijn geweest.

Zowel bij de aanloop naar de nieuwe subsidiëringsronde als tijdens de cruciale fase tussen preadvies en definitieve besluitvorming hebben de lobby's bijzonder hoog spel gespeeld.

Zo was er het bijzonder explosieve pamflet De toekomst van het toneelbestel waarin een aantal gezelschappen, en niet de minste, het heft in eigen hand wilden nemen. Eerder dan lijdzaam toe te zien hoe de rondedans van het geld zich zou ontwikkelen, deed men zelf een aantal voorstellen. Onder de vlag

[p. 532]

van de VNT (Vereniging Nederlandse Theaterdirecties) kreeg deze ‘uitnodiging tot discussie’ toch enig gewicht: twee grote nationale theatergezelschappen, één in Amsterdam en het andere reizend, was één van de intentieverklaringen; of het kiezen voor discontinuïteit waardoor er meer dynamiek in het veld zou komen; of het aanstellen van een curatorium van onafhankelijken, door de toneelwereld zelf geïnstalleerd dat bindende adviezen zou geven over de verdeling van de middelen. Ingrijpende maatregelen. Ook de pamfletschrijvers waren namelijk van oordeel dat de sector wat gescleroseerd was en dat er dringend behoefte was aan nieuwe dynamiek en een jonger publiek. Daarnaast werd er uiteraard zeer zwaar gelobbyd door gezelschappen die onherroepelijk uit de boot dreigden te vallen, zoals De Appel. Zij zochten op alle niveaus en bij elke overheid en via alle mogelijke kanalen steun. Maar ook elf ‘jonge’ gezelschappen (enkele daarvan waren al tien jaar bezig!) die nog niet in het subsidiesysteem zaten en moesten zien te overleven van project tot project, vestigden in een gezamenlijke brandbrief (Dood Paard, 't Barre Land, Het Oranjehotel, Growing up in Public, enz.) de aandacht op hun hachelijke positie.

Een aantal gezelschappen besefte ook dat er in iedere kunstenplanperiode maar een beperkt percentage groei haalbaar was. Zelfs indien men op internationale podia had gespeeld, laaiende recensies had gekregen, een ruimer publiek had aangeboord en een productie door de Theaterfestivaljury was geselecteerd, dan nog zou een grote sprong voorwaarts niet tot de mogelijkheden behoren. Daarvoor is de kunstenplansystematiek toch net iets te behoedzaam. Het enige wat er dan opzit is een grote fusie. Zo smolten Theatergroep Hollandia en Het Zuidelijk Toneel onder artistiek leiderschap van Johan Simons en Paul Koeck ineen tot een nieuw groot regionaal theater. Ook bundelden Theu Boermans van De Trust en Frans Strijards van Art en Pro hun krachten in de nieuwe structuur De Theatercompagnie. Niet om te bezuinigen op de faxmachine natuurlijk, maar om samen de schaal te vergroten. Daarnaast werd er ook zenuwachtig geschoven met nieuwe artistieke leiders en afwisselingen van de wacht. Zo verhuisde Ivo van Hove van het Zuidelijk Toneel naar Toneelgroep Amsterdam. Het vierjaarlijkse ritme waarmee de totaliteit van de sector wordt doorgelicht, brengt dus ook een soort eigen levenscyclus voort. Men denkt, men plant en ageert op het ritme van de quadriënnale.

En toen viel op 15 mei 2000 het vonnis. De Raad voor Cultuur onder voorzitterschap van Winnie Sorgdrager publiceerde een 1370 bladzijden tellende Cultuurnota 2001-2004, opgedeeld in zestien kunstsectoren. Voor alle sectoren samen waren er 754 aanvragen. Meteen vroeg de Raad van Cultuur een verhoging van het budget, want die toevloed aan nieuwe initiatieven kon niet binnen de bestaande cultuurbegroting worden gerealiseerd. De sector

[p. 533]

had de uitnodiging van Van der Ploeg goed begrepen, en massaal veel nieuwe initiatieven waagden hun kans. De Raad adviseerde dat er 35 miljoen gulden extra nodig was bovenop het globale budget van 740 miljoen, en bovenop de reeks toegekende incidentele injecties zoals bv. Het Actieplan Cultuurbereik. Van die 754 werden er uiteindelijk 422 positief geadviseerd.

De nek uitgestoken

De staatssecretaris had aangedrongen op een stevige windhoos, op verjonging en afwisseling van de wacht. En hij werd op zijn wenken door de Raad voor Cultuur bediend. In de theatersector werden dertien nieuwe groepen in het subsidiestelsel opgenomen: bekende collectieven zoals 't Barre Land en Dood Paard die al lang ook in Vlaanderen een stevige voet aan de grond hebben. Ook relatief nieuwe namen zoals Theatergroep Aluin of Zep werden gehonoreerd, naast publiekstrekkers zoals Het Toneel Speelt, dit laatste op voorwaarde dat de extra gevraagde middelen ook effectief worden toegekend. Van der Ploegs oproep voor een nieuw publiek wordt ook op dit vlak gevolgd: nogal wat initiatieven die zich richten op een allochtoon of jong publiek (Rast, MAP, Het witte vuur) krijgen structurele kansen: het theater wordt minder wit en minder grijs. Ook in het jeugdtheater is sprake van nieuwe instroom: 7 nieuwe gezelschappen kunnen aan de slag, een sector die ongeveer met de helft vergroot wordt! Hetzelfde geldt voor de mime: ook daar worden vier nieuwe gezelschappen ingelogd op het subsidiestelsel. Ook het objecttheater krijgt forse instroom: van drie gezelschappen evolueert men naar acht. En in de dans krijgen negen gegadigden een kans om door te stoten. ‘Kiezen voor differentiatie’ heet dat in de Cultuurnota: ‘Er is in de advisering naar gestreefd om deze jongere generaties kunstenaars de ruimte te bieden om deel te nemen aan de ontwikkeling van de cultuur - niet alleen in de marge, maar ook in het centrum.’

De theatersector krijgt zo nieuwe adem en die was hard nodig. Maar die verse lucht gaat natuurlijk ten koste van wat reeds bestond. En ook dat was door Van der Ploeg moedig ingecalculeerd: ‘everybody wants to get in, nobody wants to get out’ - de staatssecretaris schakelt graag over op Engels om wisecracks te debiteren. Toneelgroep De Appel, al herhaaldelijk geviseerd, maar altijd op het nippertje weer beschermd, wordt opnieuw ten grave gedragen, samen met Carrousel, Orkater, Bonheur en Maatschappij Discordia. In het jeugdtheater sneuvelen drie gezelschappen, daaronder het bekende en meermaals gelauwerde Teneeter. Ook in de mime worden relatief grote namen geofferd: BEWTH, De Gebroeders Flint en het Griftheater. En op het vlak van de dans worden o.a. de Rotterdamse Dansgroep en Danstheater Arena geschrapt. Opvallend is hoe men niet terugschrikt voor kortingen op grote structuren: o.a. Het Holland Festival, Toneelgroep Amsterdam, Het

[p. 534]

Nationale Toneel, Theater van het Oosten, Het Nationale Ballet en het Theaterinstituut Nederland leveren in op hun subsidie, allemaal grote spelers in de sector van de podiumkunsten.

De Raad voor Cultuur heeft zijn nek uitgestoken voor een doorbreking van de status-quo in het theater. Dat is op zich absoluut toe te juichen. Of het huiswerk dat hij heeft gemaakt ook gunstig is voor de ontwikkeling van het toneel in Nederland valt nog te bezien. Met name de schrapping van Maatschappij Discordia betekent naar mijn gevoel een serieus verlies. Discordia staat echt aan de wieg van een hele generatie vernieuwend toneel. Geen enkele nog actieve theatermaker heeft zo'n enorme invloed uitgeoefend op het hedendaagse Nederlandstalige toneel als Jan Joris Lamers. Als geen ander ook weet hij de discussie en de samenwerking over alle schotten heen uit te lokken. Zijn aanjagen van wat anders enigszins dreigt in te dommelen of weg te zakken, zullen we node missen.

Laat duizend bloemen bloeien, distels en klimop

Anders dan in Vlaanderen heeft Rick van der Ploeg het advies van zijn Raad voor Cultuur globaal overgenomen. De kritiek dat het om een schaarstebeleid ging, heeft hij gepareerd met vers geld. De kunstbegroting is er voor zo'n 23% op vooruitgegaan, geen geringe verdienste. Voor podiumkunsten werd 30% extra uitgetrokken. Dat extra geld heeft hij echter niet gebruikt om de commotie rond bepaalde negatieve adviezen te blussen en zo opnieuw iedereen tevreden te stellen. In de beleidsruimte die hem ter beschikking stond, heeft hij vooral méér geld gegeven dan de Raad voor Cultuur zelf had geadviseerd voor ademruimte voor kwaliteit in de grote gezelschappen en de vele nieuwe initiatieven. Op die manier heeft hij een dreigende versnippering van de middelen omgebogen tot sterkere differentiatie.

Het theaterlandschap in Nederland ziet er na het passeren van de vierjaarlijkse tornado weer enigszins anders uit. Er zijn nogal wat grote gezelschappen bijgekomen. Drie structuren zitten nu zelfs boven de 4 ton (80 miljoen BEF). Daarnaast werd ook meer kleur in het landschap aangebracht met tal van kleinere en sterk eigenzinnige theatergroepen. Dat levert op papier een garantie voor verdere ontwikkeling. Maar tegelijk is ook juist die enorme papiermolen die telkens wordt gegenereerd een bedreiging voor de artistieke eigenheid. Heel die procedureslag loopt het gevaar de sector verder te institutionaliseren waardoor men omarmd wordt met veel geld maar tegelijk in de greep komt van een door en door bureaucratische logica.

Laat duizend bloemen bloeien? Misschien is er ook nood aan meer distels en klimop. De tuiniers hebben hun werk gedaan. De schoffels en harken kunnen voor vier jaar weer in de kast.