Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 461]

Publicaties

Horzels op het luie paard

In 1998 werd J'accuse van Emile Zola oorverdovend herdacht aan Europese ronde tafels waar ‘intellectuelen’ zich afvroegen wat ‘intellectuelen’ zijn, of ze vandaag nog wel een taak hebben, en zo ja, welke. Er is altijd iets loos als men zich afvraagt wie men is en wat men moet doen. ‘Intellectueel’ is soms een scheldwoord in Vlaanderen, en kan iemand van zichzelf zeggen dat hij ‘intellectueel’ is? Over die crisis van de intellectuelen heeft Patrick Loobuyck nu een boek geschreven waarin hij omstandig de positie van de intellectueel sinds Zola bespreekt, en vervolgens het intellectuele landschap in Vlaanderen onder de loep neemt. Het boek is een degelijke status quaestionis. De auteur heeft veel gelezen en schetst meestal een evenwichtig en genuanceerd beeld, ook al brengt hij weinig nieuws aan en herhaalt hij zich in het tweede deel nogal eens.

Intellectuelen zijn in zijn opvatting een verschijnsel van de moderniteit: het zijn academici, kunstenaars, schrijvers die de ivoren toren van hun kennis verlaten om zich in het maatschappelijk debat te mengen. Ze begeven zich daarvoor in de openbare ruimte en legitimeren hun optreden op basis van universele Verlichtingswaarden (vooral Waarheid en Gerechtigheid). Zo nam de schrijver Zola de verdediging op zich van de onrechtvaardig veroordeelde joodse officier Dreyfus. Hij moest daarvoor het antisemitisme in de Franse samenleving ontmaskeren en ten strijde trekken tegen de Franse raison d'état en de machtsaanspraken van het leger. Een open brief aan de president van de Republiek, gepubliceerd op 13 januari 1898 op de eerste pagina van de krant L'Aurore, waarin op het einde het telkens herhaalde J'accuse als rituele bezwering diende, zette de toon van het debat. De Dreyfusaffaire groeide uit tot een model in de bepaling van wat een optreden van intellectuelen moest zijn. Zola werd hun icoon.

Deze icoon stelt ons al voor problemen: waren er dan geen intellectuelen voor het einde van de negentiende eeuw? Wat doe je met een andere icoon als Socrates b.v. die in grote trekken beantwoordt aan de hierboven beschreven criteria? Noemde hij zich niet de horzel op het luie paard van Athene? Hij schreef alleen niet, maar trad wel op in de openbaarheid, de nog overzichtelijke agora, alle openbare plaatsen waar Atheners samenkwamen om met elkaar te spreken over wat hen en hun politieke gemeenschap, de polis, aanging.

Maar de auteur van deze studie lijkt Habermas te volgen die de burgerlijke openbaarheid pas op ziet komen in de achttiende eeuw (met de geschreven pers en de conversatie- en debat-cultuur in hoofdzakelijk Franse salons). In de loop van de negentiende eeuw groeide een onafhankelijke boekenmarkt en een voldoende pluriforme pers. Toen Zola de eerste pagina van een krant uitkoos voor zijn frontale aanval was het forum voor de verspreiding van de ideeën aanwezig, soepel functionerend én overzichtelijk. De Dreyfusaffaire kwam perfect op tijd.

Volgens dezelfde Habermas komt openbaarheid op in de achttiende eeuw om ten onder te gaan in de twintigste. De huidige openbaarheid wordt gekolonialiseerd door de massamedia.

Dé openbaarheid bestaat niet meer. Ze is versplinterd over honderden plaatsen, een netwerk van ruimten. Er is alleen nog een vermeend centrum in de vorm van zendmasten. Televisie en meer en meer ook internet nemen de plaats van de openbaarheid over van kranten en tijdschriften. Echte intellectualiteit (die bedachtzaamheid, gearticuleerdheid en nuancering veronderstelt) komt meestal niet aan bod in de massamedia. In plaats daarvan heerst er de ‘demagogie van de spontane meningsuiting’ (Bourdieu). Anders gezegd, meningsuiting verdrukt meningsvorming. Nog anders gezegd, er zijn genoeg (vrijblijvende) meningen (iedereen mag zeggen wat hij ‘vindt’ over om het even wat), maar weinig (overdachte) ideeën. Journalisten die intellectuelen willen spelen, slingeren volgens Bourdieu J'accuse de wereld in zonder L'Assommoir of Germinal te

[p. 462]

hebben geschreven. En hij voegde eraan toe dat indien Zola nu op de tv zou komen, hij net genoeg tijd zou hebben om ‘J'accuse’ te roepen. De Italiaanse dichter, publicist en cineast Pasolini (1922-1975) voelde het onvermogen om te raken en te beïnvloeden al scherp aan in 1975, toen hij vanop de eerste pagina van de Corriere della Sera keer op keer het politiek corrupte, blind consumerende Italië geselde. Zijn geval is interessant omdat hij zelfs met zijn meest vernietigende kritiek (ook op de media) als geen ander toegang bleef hebben tot die media. Op de tv kwam hij zeggen waarom hij de tv haatte. Maar zijn maximaal verspreide aanklachten bleven gedoemd tot geconsumeerde vluchtigheid. Om het met een boutade te zeggen: de leegte die Pasolini's woedende analyse heeft achtergelaten, werd gevuld door de briljante en vrijblijvende commentaren van de beroepsintellectueel Umberto Eco.

Loobuyck legt de spanning bloot waarmee elke intellectueel moet leren leven: hoe distantie (kritische zin en onafhankelijkheid) en (maatschappelijke) betrokkenheid combineren? Hoe toeschouwer zijn en geëngageerd? Partij kiezen zonder partijdig te zijn? Kan dat?

In ieders geheugen is het ‘verraad van de intellectuelen’ in de twintigste eeuw gegrift tegenover het reële communisme (de Sovjet-Unie, en later Cuba en China). Uitzonderingen als André Gide (na zijn reis door de Sovjet-Unie in 1936), George Orwell (na zijn ervaring met communisten in de Spaanse burgeroorlog in 1938) en Albert Camus bevestigen de regel dat een groot deel van de Europese intellectuelen (Sartre voorop, maar ook Jan Romein, Joris Ivens en Harry Mulisch) zich in hun ‘engagement’ schromelijk hebben vergist.

Het lijkt daarbij vandaag de dag moeilijker te weten waartegen men moet kiezen dan ten tijde van Zola, of Hitler. Intellectuelen waren en zijn verdeeld over de vraag of men Irak en Belgrado moest bombarderen of niet, en ook over de aanzwellende stroom van mensen die hun land ontvluchten en naar Europa trekken, hoor je van alles.

We leven volgens de auteur in postmoderne tijden, en aangezien de intellectueel een kind is van de moderniteit, kan hij niet meer dezelfde rol van weleer spelen. De postmoderne intellectueel is geen lid meer van een voorhoede die de mensheid via universele ideeën naar de vooruitgang leidt, een legislator die met gezag de keuzen van anderen bepaalt. Hij is nu, heet het, een interpretator in de culturele jungle, de supermarkt waar men consumeert in plaats van reflecteert. Hij dringt niet meer op, maar oriënteert. Deze intellectueel heeft een stap teruggezet, is bescheidener geworden, ‘democratischer’. Hij is midden in de verwarring gaan staan, en laat zich meer leiden door de redelijkheid van Erasmus en Montaigne dan door de Rede van Descartes. Zijn intellectuele twijfel, die mooie loot aan de boom van de Verlichting, mag daarbij niet leiden tot het twijfelen aan de waarde van het kritische denken zelf. Hij weet wel tot welke uitwassen die Verlichting geleid heeft. Zo heeft de secularisatie ons bevrijd, maar ook een spirituele leegte opgeleverd. Loobuyck besluit dat de intellectueel van nu niet meer vanuit hoop en vaste overtuigingen ageert, maar vanuit verantwoordelijkheidsgevoel: hij neemt een taak op zich, ook al is er geen uitdrukkelijk doel.

In het tweede deel van zijn studie gaat de auteur in op het intellectuele landschap in Vlaanderen en de Vlaamse intellectuelen. De eerste intellectuele traditie in Vlaanderen had haar lot verbonden met de Vlaamse ontvoogdingsbeweging. De Vlaamse beweging was oorspronkelijk bescheiden van omvang: zij bestond hoofdzakelijk uit katholieke intellectuelen, die in een romantische traditie stonden. We zijn ver verwijderd van het Franse voorbeeld. De socialistische arbeidersbeweging zag te weinig de potentieel emancipatoire kracht van de Vlaamse beweging, en ook de liberalen lieten haar op enkele uitzonderingen na links liggen. Onder de noemer verzuiling komt de tweede periode van de Vlaamse intellectuele traditie aan bod. De zuilen waren levensbeschouwelijke machten die het individu begeleidden van de wieg tot het graf. Volgens Loobuyck is de verzuiling geen alibi geweest voor het vermeende gebrek aan openbaarheid en discussie in Vlaanderen. Het debat kan volgens hem gediend zijn met een duidelijke profilering. Zuilen kunnen wel degelijk intellectuelen van niveau voortbrengen. Jammer van de verzuiling van de vrijzinnigheid: een vrijzinnige zuil zou een contradictio in terminis moeten zijn, maar de strijd van een minderheid tegen het katholieke machtsblok heeft die minderheid in Vlaanderen nu eenmaal in een

[p. 463]

verkrampte houding gedwongen. Kerk heeft kerk gebaard. Maar ook dat is voor een groot deel geschiedenis.

De zuilen zijn intussen politiek-corporatieve netwerken geworden, politieke concerns, met veel intern pluralisme, maar toch nog met beschotten. Loobuyck beschrijft de situatie waarin Vlaanderen verkeert aardig als volgt: ‘De verzuiling zoals die ideologisch functioneerde in het verleden kunnen we zo goed als dood verklaren, het skelet van het lijk zal ons echter nog lang in de weg blijven liggen.’ (p. 313).

De ontzuiling is volgens de auteur niet het werk van ‘intellectuelen’ geweest, ook al heeft hij aandacht voor de rol van figuren als de filosoof Leo Apostel en Jozef Deleu. De oude breuklijnen (Vlaams-Waals/Belgicistisch; links-rechts; katholiek-vrijzinnig) zijn vervaagd. Termen als links, rechts, progressief en conservatief verliezen hun oorspronkelijke betekenis en gaan allerlei combinaties aan. Intellectuelen sluiten meer en meer wisselende coalities af om individuele problemen (single issues) te lijf te gaan.

De derde periode in de Vlaamse intellectuele traditie vindt volgens Loobuyck plaats in een tijdperk waarin de ‘universele’ en ‘moderne’ intellectueel op sterven na dood lijkt te zijn. Laat ik het wat scherper stellen: er was in Vlaanderen een tragische coïncidentie van de economische en politieke emancipatie én van de overwinning van het ‘neokapitalisme’. Met een boutade: Vlaanderen is te snel te rijk geworden. Het heeft nu wel een ruime autonomie, maar onderweg is men vergeten na te denken over welk Vlaanderen men wil. Zo had Deleu het in de jaren '80 over de ‘onvoltooide emancipatie’. Toch is Loobuyck tamelijk optimistisch over de kwaliteit van het huidige intellectuele forum in Vlaanderen. Ook daar is de openbare ruimte gefragmenteerd in een netwerk van ruimten. In enkele jaren zijn de opiniepagina's er als paddestoelen uit de grond geschoten. Men is mondiger geworden. De auteur weet met zijn verstand dat de postmoderne intellectueel (hij noemt Leo de Haes) hoogstens nog een interpretator is. Maar is hij dan meer dan een smaakmaker, een criticus of recensent, of een specialist? Zijn sympathie gaat in elk geval nog uit naar de ouderwetse intellectueel à la Zola, die blijft dromen van het alternatief. Meer dan ooit moet de intellectueel in zijn optiek machtsmisbruik en totalitaire aanspraken benoemen en bestrijden, ook al kan hij daarbij niet meer terugvallen op universele waarheden. Horzel op het luie paard.

Overigens ben ik van mening dat we al bij al die rol van intellectueel moeten nuanceren. De belangrijkste wijziging waaraan de intellectueel onderhevig is, is de verandering van de aard van de openbaarheid zelf: de agora is een markt geworden, de burger een calculerende consument. Op die markt dreigen imago, stijl, vorm belangrijker te worden dan inhoud, ‘communicatie’ belangrijker dan conversatie. Er is een inflatie aan meningen, die vaak lijden aan gratuïte ironie en/of verlammend cynisme. Ook Vlaanderen telt nu veel columnisten, maar dat zijn niet per definitie intellectuelen. De auteur van deze studie heeft ook kritiek op de intellectueel die zich terugtrekt in zijn studeerkamer en zwijgt. Ik zou toch ook een lans willen breken voor die stilte. Als men maar op geregelde tijdstippen terugkeert naar de openbaarheid met een boek, een kunstwerk. Ook al gaat dat over liefde in Mesopotamië. De eerste verantwoordelijkheid van kunstenaars, academici en intellectuelen - en eigenlijk van iederee - ligt in het werk dat ze doen. Een samenleving heeft vooral een breed draagvlak van goed uitgevoerd werk nodig. En laat de twist dan bloeien. En niet met mate. Na de lectuur van dit boek weten we waar de intellectuelen staan. En nu weer aan het werk.

Luc Devoldere

patrick loobuyck, Hoe ver-drijven intellectuelen de postmoderniteit? Vlaamse intellectuelen in de postmoderne wereld, VUBPRESS, Brussel, 2000, 341 p.