Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 453]

Taal- en cultuurpolitiek

De Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren (1951-1983)

Het moet wel een vrolijke bedoening geweest zijn, die zesde en zevende oktober 1951 op de eerste Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren, tenminste als we de brief mogen geloven die Nescio er enkele weken later aan een schoolmeisje over schreef. Weliswaar zat hijzelf meer buiten in de herfstzon dan binnen op het congres, want hij was nog niet zo vaak in Brussel geweest, maar het gedrag van zijn landgenoten kon hij toch goed observeren, vooral hun nachtlawaai. Ze hadden in het hotel zoveel kabaal gemaakt, dat de mensen boven en onder hen op de vloer of tegen het plafond hadden gestampt, en om half vier 's nachts was er nog één de straat opgegaan om een fles cognac te halen - want, zei Nescio: ‘in België gaat alles dag en nacht door.’

Het is niet zeker dat Maurice Roelants het zich zo had voorgesteld, toen hij het eerste contact legde met het Nederlandse ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen om te komen tot een bijeenkomst van Nederlandse en Vlaamse schrijvers in Brussel ter gelegenheid van de vijfde verjaardag van het Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord. Binnen in het Paleis voor Schone Kunsten ging er ongetwijfeld méér om dan door Nescio werd gerapporteerd. Er waren een boekententoonstelling, een plenaire openingsvergadering, zittingen van de verschillende secties van de Conferentie - letteren, uitgeverij en boekhandel, bibliotheekwezen, pers en radio - en er waren publieke manifestaties: een luisterrijke hulde aan de tachtigjarige Streuvels (waarop hijzelf naar goede gewoonte afwezig bleef) en een opvoering van Shakespeares Leer om leer door de Nederlandse Comedie onder regie van Johan de Meester.

Kortom, Maurice Roelants en Herman Teirlinck hadden eer van hun werk. Het Brusselse initiatief werd in 1952 hernomen in Den Haag, in 1953 in Antwerpen enzovoort, tot het in Brussel in 1983 met stille trom werd begraven, omdat de Nederlandse Taalunie in dat jaar operationeel werd en de joligheid toen niet meer hoefde.

Joligheid? Wat hebben we gesakkerd over het vrijblijvende van alle inspanningen die van jaar tot jaar werden geleverd om de banden tussen Noord en Zuid aan te halen, tussen schrijvers, boekenvakkers, bibliothecarissen, journalisten en (vanaf 1959) toneelmensen, allemaal lieden die zoveel gemeenschappelijke belangen hadden en zo weinig ‘structuren’ om die een solide inbedding te geven. Wat hebben we resolutie na resolutie de wereld ingestuurd om ambtelijke apparaten in Brussel en Den Haag of Zoetermeer wakker te schudden en gezamenlijk te doen opkomen voor de verdediging en de uitstraling van onze taal en onze letteren, op de terreinen waar wij dat nuttig en nodig achtten; de 36 nummers van Gedeeld domein, het orgaan van de Conferentie, verschenen tussen 1957 en 1983, hebben ze allemaal voor het nageslacht opgetekend. Wat hebben we gediscussieerd over het statuut van de schrijver in Noord en Zuid, de begeleiding van de eigen toneelschrijfkunst, het ‘bedreigde’ literaire boek, het leenrecht en het reprorecht, de promotie van de Nederlandse taal, letteren en cultuur in het buitenland (zowel op het terrein van de lectoraten als op dat van de vertalingen), de gezamenlijke documentatie van de Nederlandse letteren - kortom, over vrijwel alle facetten van wat toen nog ‘culturele integratie’ werd genoemd. De Conferentie was ook de initiatiefnemer voor het uitgeven van de gemeenschappelijke bloemlezingen Literair Akkoord, Kritisch Akkoord en Dramatisch Akkoord, waardoor waardevol scheppend, kritisch en toneelwerk, vooral van jongeren, over de grens bekend werd gemaakt. Maar de Conferenties vormden van 1956 af ook het kader voor de uitreiking van de driejaarlijkse Prijs der Nederlandse Letteren, aan Herman Teirlinck, Adriaan Roland Holst, Stijn Streuvels, J.C. Bloem, Gerard Walschap, Simon Vestdijk, Marnix Gijsen, W.F. Hermans, Maurice Gilliams en Lucebert - feestelijke gebeurtenissen, waaraan de koningin ter ene en de koning ter andere zijde telkens de gepaste luister bijzetten.

[p. 454]

Daar droeg ook al niet weinig toe bij dat Garmt Stuiveling, die Anton van Duinkerken als Nederlands voorzitter had opgevolgd, afwisselend met zijn Vlaamse collega Albert Westerlinck de Conferenties voorzat en ook bij de prijsuitreikingen met de gepaste grandezza de toon zette. Voor Westerlinck was er achteraf des te meer behoefte aan een borrel onder vrienden.

Nu het woord ‘vrienden’ is gevallen, moet ik wel zeggen dat de voornaamste winst van de Conferenties niet zozeer op het vlak van de concrete verwezenlijkingen lag, als wel in het bijeenbrengen van mensen. Zeker, met name op het gebied van radio en televisie, theater en bibliotheekwezen kwamen gezamenlijke initiatieven van de grond die er anders niet geweest zouden zijn: coproducties, uitwisselingen, gemeenschappelijke projecten van bibliografische aard... Maar belangrijker dan dat was de gelegenheid die aan enkele tientallen ‘veldwerkers’ in Noord en Zuid elk jaar opnieuw werd geboden om elkaar gedurende twee à drie dagen formeel en informeel te leren kennen, van gedachten te wisselen en inzicht te krijgen in de problemen en de mogelijkheden van de sector aan de andere kant van de staatsgrens. Dat heeft meer voor het wederzijdse begrip betekend dan alle officiële demarches samen.

In 1983 zong de Conferentie haar zwanenzang, in mineur, want de manier waarop de Taalunie, die haar voortbestaan overbodig maakte, tot stand was gekomen, had bij de Conferentie tot grote commotie geleid. Het idee van de Taalunie was gegroeid in het hoofd van lieden die eveneens met de ‘culturele integratie’ waren begaan en, zoals wij, telkens opnieuw op pijnlijke wijze het bestaan misten van een goed functionerend apparaat dat hiervoor de logistiek zou leveren, de financiële middelen ter beschikking stellen en toezien op de uitvoering van de besluiten. Een overheidsapparaat, vanzelfsprekend, dat door Nederland en Vlaanderen op evenredige basis gefinancierd zou worden en dat, soepel en flexibel, de continue opvolging zou verzekeren van wat

G. Stuiveling en A. Westerlinck, voorzitters van de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren, samen met hun secretarissen, H. Klompen en G. van Cauwelaert. Archief en Museum van Vlaamse Cultuurleven, Antwerpen.

tot dan toe aan de inzet van vrijwilligers werd overgelaten; een apparaat dat zelf initiatieven zou ontplooien en een structurele dialoog op gang zou brengen - en houden - tussen alle daarvoor in aanmerking komende instanties, publieke en private, politieke en apolitieke, voor zover zij zich bezighielden met het stimuleren van een grotere samenhang tussen door een staatsgrens gescheiden taalgenoten. Kortom, een stevig en professioneel instrument ter vervanging van het broze houten fluitje waarop wij jaar na jaar ons deuntje bliezen.

De ontwerpteksten van het Taalunieverdrag lieten evenwel het ergste vrezen inzake de verambtelijking en politisering van het nieuwe apparaat. Dat schoot de vrijbuiterachtige lieden uit de Conferentie in het verkeerde keelgat. Er was een tussentijdse Conferentie nodig, op 18 maart 1978 in Roosendaal, om de gemoederen te bedaren, én een Commissie van goede diensten, in de zomer van datzelfde jaar, die de ontwerpteksten omboog naar minder bureaucratische modellen. De gemoederen bedaarden, de teksten kwamen een jaar later van hogerhand naar ons terug in de nagenoeg oorspronkelijke vorm, alleen hier en daar nog wat verstrakt en verstroefd - sommigen onder ons merkten het niet en anderen wilden het niet merken, de ‘besten’ onder ons hoopten dat er ook met de Taalunie zoals ze door in hoofdzaak ambtenaren was uitgebroed, wel te werken zou zijn.

[p. 455]

Er viel een zekere gelatenheid over de geesten, en die groeide nog kort voor de laatste Conferentie in 1983, toen, althans aan Vlaamse kant, de samenstelling van de eerste Raad van de Nederlandse Taal en Letteren bekend raakte. Er was, om maar wat te noemen, bij de Vlaamse leden van de Raad als gevolg van de partijpolitieke dosering niet één vertegenwoordiger meer uit het boekenvak en niet één uit de bibliotheeksector - en dat terwijl de Sectie Bibliotheekwezen op de oude Conferentie der Nederlandse Letteren altijd, naar ieders oordeel, één van de werkzaamste en meest efficiënte was geweest en terwijl het boekenvak stond te schreeuwen om overleg over problemen zoals de vaste boekenprijs of de distributie van het Nederlandse boek over het hele taalgebied. Voor zover de gelatenheid niet de overhand kreeg, was er aan alle kanten protest te horen. De Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek-, Archief- en Documentatiewezen (VVBAD) bijvoorbeeld protesteerde bij de bevoegde minister om haar ongenoegen kenbaar te maken. De reactie van de minister was hartveroverend: er was een parlementair ambtenaar in de Raad benoemd die zich speciaal met de sector bibliotheek en documentatie zou gaan bezighouden, zo schreef hij, en bovendien zouden wij ons wel zeer vergissen indien wij van mening waren dat vele leden van de Raad, ‘die respectievelijk voor een andere sector initiaal zijn aangeduid, onbevoegden zijn in het bibliotheekwezen, gelet op hun huidige of vroegere werkzaamheden’... Dáarop legde behalve de Conferentie zelf ook de VVBAD de handen in de schoot.

Over de laatste Conferentie, die met een ‘Memorie van overdracht’ de fakkel doorgaf aan de Taalunie, werd door De Standaard van 15 oktober 1983 bericht onder de titel Konferentie Letteren niet blij met Taalunie. Zoals alle krantenkoppen gaf ook deze maar de helft van de waarheid weer; we waren wél blij met de Taalunie, we hadden er zelf om gesmeekt, maar met déze Taalunie waren we lang niet allemaal even tevreden. En zoals met alle historische processen heeft de geschiedenis ons ook in dit opzicht gelijk én ongelijk gegeven.

Vooral toch ongelijk, denk ik. Gelukkig maar.

Ludo Simons