Ons Erfdeel. Jaargang 44

Volmaakt want onvolmaakt

Meer dan eens heeft Louis Paul Boon in zijn stukjes in de krant en bij gelegenheid zelfs in De Kapellekensbaan de intentie geopperd een roman te schrijven die uitsluitend uit krantenartikelen zou bestaan. Het is er nooit van gekomen. Wel baseerde hij (het lange gedicht) De kleine Eva uit de Kromme Bijlstraat (1956) en (de roman) De meisjes van Jesses (1973) op reële feiten. En iedereen herinnert zich de afbiezing van de pagina's van Menuet (1955) met knipsels over gruwelijke feiten die de hoofdfiguur heeft verzameld. Het dichtst komt hij in de buurt van zijn bedoelingen als hij in de zomer van 1963 het plan formuleert zijn knipsels over de Christine Keeler-affaire te versnipperen ‘en opnieuw aan elkaar te plakken tot een soort roman. Ik plak dat alles rechts van het papier, en links schrijf ik er mij mogelijke en onmogelijke commentaren bij.’

Ook dit draait anders uit. Het begint ermee dat hij de hele zaak reconstrueert in een verhaal, wat als verslag van de feiten al erg onbetrouwbaar is. In de nazomer van 1963 laat Boon weten dat hij er ‘haast een hele roman’ over heeft geschreven, ‘De nieuwe lady's hamilton’. Het vriendinnetje van Christine Keeler, Mandy Rice-Davies, had zich in een opwelling van trots en inzicht in haar onverwachte macht namelijk voorgenomen de reputatie van lady Hamilton, de invloedrijke minnares van Lord Nelson, naar de kroon te steken. Drie fragmenten uit deze tekst publiceert Boon in zijn cursiefjes.

Begin 1964 herwerkt hij de tekst. Hij verplaatst de handeling naar het oosten, voert een ‘Opperbevelhebber’ en een ‘Grootmogool’ ten tonele en laat het hele verhaal vertellen door Pomponneke, een personage dat hij in een vervolgverhaal in Vooruit in 1960 al eens in de filmwereld had laten evolueren. Deze nieuwe versie noemt hij ‘Het boek Jezebel’. In april en mei 1964 verschijnen er zes stukken uit in zijn cursiefjes. Dan niets meer.

[p. 429]

Pas in januari 1967 haalt Boon de tekst weer van onder het stof om er wat van te maken. Hij situeert deze nu in het Vlaanderen van 1885, vervangt Pomponneke door Petit-Fleurke, een Lolitafiguurtje dat hij al eens in een verhaal gebruikt had, en hij laat ‘Boontje’ het verhaal vertellen. Tussen januari en mei 1967 maakt hij er namelijk vierentwintig ‘Boontjes’ mee. En dan houdt hij er abrupt weer mee op. Niet omdat het materiaal op was, want in de nalatenschap zat nog een heel stuk dat nog niet tot Boontjes herschreven was. Wel, volgens Kris Humbeeck, omdat Boon in die tijd onder steeds grotere druk komt te staan om zich maatschappelijk te engageren en zijn tijd en aandacht niet te verbeuzelen.

In 1977 kijkt Boon in een cursiefje nog eens terug op de onderneming, maar dan heeft hij de fut niet meer om er nog eens aan te beginnen. De hele Profumo-affaire, waarin een Brits minister van defensie de gunsten van een hoertje bleek te delen met een Russische marineattaché, wat uitdijde tot een zedenschandaal dat het Britse establishment op zijn grondvesten deed daveren, was toen alweer lang geen nieuws meer.

Het boek Jezebel bleef dus onafgewerkt. De teksteditie, bezorgd door Johan Dierinck en Britt Kennis, bevat dus een stuk waarin Boon als een romancerende kroniekschrijver de feiten uit de actualiteit op een rijtje zet, onder de titel ‘De nieuwe lady's Hamilton’, de vierentwintig Boontjes waarin hij die eerste versie herwerkte, en ‘het reeds geschreven gedeelte niet meer verwerkt in stukjes.’

Wat is de waarde van deze tekst? Die is louter documentair. Hij laat zien hoe Boon knipte en plakte en steeds weer herschreef. Boon is niet ten onrechte een gecanoniseerde auteur, maar we moeten toch opletten dat niet

L.P. Boon (1912-1979) - Foto Paul van den Abeele.

al zijn teksten par force literair of ideologisch gesacraliseerd worden. Johan Dierinck ziet in Het boek Jezebel een ‘allegorische zedenroman’ die zou passen in Boons grote ideologische concept over de naderende ondergang van de westerse beschaving. Daarvoor hecht hij te veel waarde aan een (één) uitlating van Boon in het manuscript, een krulletje in de staart van wat voor de rest voor Boon eigenlijk een lekker verhaal was. Boon zegt (dan nog als vertelster Pomponneke): ‘Wat toch gewoon een lichtzinnig verhaal over een paar lichtzinnige meisjes wil blijven, krijgt ongevraagd soms de allure van een Shakespeariaans drama. Soms geloof ik mijn eigen pen niet. Ik

[p. 430]

wil alleen maar met wat gepaste ironie over mijn vriendin Jezebel schrijven, maar onbewust heb ik het gevoel of ik de boodschapper ben van de nakende ondergang onzer beschaving.’

Veel meer dan op zedelijk verval ligt de nadruk inderdaad op de ironie van dit verhaal. Met een grijns op zijn gezicht kleurt Boon het zo in dat een paar ondernemende jonge meiden in Londen, speels en los in de omgang, zonder het te beseffen met de macht van hun mooie lichaam en hun seksualiteit de fundamenten van het hele koninkrijk vermurwden en het hele zo gedegen geachte establishment aan het wankelen brachten toen de pers erover heen viel. Dát zal hem aangesproken hebben: zo'n Lolita of Pomponneke of Petit-Fleurke of Jezebel of Mieke Maaike of noem maar op en de immanente macht die hun ongeremde seksualiteit hun verleent, een geducht tegenwicht voor de geïnstitutionaliseerde macht. Het ‘Shakespeariaans drama’ daarin, dat is dat van John Profumo, van macht die door zwakheid en menselijkheid jammerlijk ten val komt. Maar Profumo, onder welke namen hij ook optreedt in de opeenvolgende versies, speelt nooit meer dan een bijrol. In twee versies schrijft Boon: ‘Wat ons interesseert is het lady Hamilton-kompleks, en niet het in gevaar brengen van het Atlantisch Pakt.’ Geen politiek of ideologie, maar seksuele passie en speels verworven macht.

Veel moeilijker, maar toch ook niet onmogelijk, is het om De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren over het paard te tillen. Jos Muyres promoveerde in 1995 op de ontstaansgeschiedenis van Boons magnum opus en vulde dit werk nu aan tot een ‘biografie van een tweeluik’: het ontstaan en de langdurige herwerking van het manuscript, de contacten van Boon met uitgevers, de druktechnische geschiedenis van de twee boeken, de receptie en de belangstelling ervoor tot nu bijna vijftig jaar nadat ze verschenen. Soms saai, waar bijvoorbeeld, zoals dat hoort in een proefschrift, verschillende versies met elkaar worden vergeleken, zonder dat die verschillen wezenlijk iets uitmaken in het definitieve geheel. Maar meestal interessant, bijvoorbeeld omdat terugkijken op ‘hoe het groeide’ een heel ander perspectief oplevert. In beide gevallen duurde het drie jaar na de ondertekening van het contract met de Arbeiderspers voor de boeken ook verschenen. In beide gevallen werd de voorziene eerste oplage zo goed als gehalveerd: slechts 1500 in plaats van 3000 exemplaren voor De Kapellekensbaan. Ondertussen zijn er in zevenentwintig edities 143.750 exemplaren van gedrukt. Het smalend verwijt aan Angéle Manteau, nog altijd: dat ze zo'n succesrijk Vlaams boek weigerde en het naar Nederland liet versassen. Maar Boon verkocht toen niet, ook niet in Nederland. Het duurt tot halverwege de jaren zestig, zo blijkt o.a. uit de uitstekende en bijzonder nauwkeurige documentatie van Muyres, voor er wat schot komt in de verkoop en de oplagen enige duizenden exemplaren belopen. Dat heeft onder meer, en wellicht niet in de eerste plaats, te maken met Boons groeiende bekendheid als televisiepersoonlijkheid, maar ook met blijvende terughoudendheid in de acceptatie van zijn poëtica, de moeizame verheldering van zijn schijnbaar chaotische werkwijze, en vooral de trage totstandkoming van een consensus over de verdienste van Boons werk. En dan is er het fenomeen dat een consensus, zodra hij ontstaat, zichzelf gaat versterken. Tekenend is de ommekeer in de appreciatie van Kees Fens. Bij de publicatie van Zomer te Ter-Muren schrijft hij dat dit boek ‘nog chaotischer’ is dan De Kapellekensbaan, dat Boon ‘al zijn gedachten en gevoelens maar uitbraakt’ en dat men ‘aan het eind van het boek na veel gegeeuw met een complete chaos zit (...). En met de grote vraag: wat wil Louis Paul Boon nu eigenlijk?’ In 1972 noemt hij De Kapellekensbaan ‘een der weinige heel grote romans in de Nederlandstalige literatuur.’ Vijftig jaar en bijna 150.000 exemplaren later is het heel moeilijk het uitgeversrisico van toen nog juist in te schatten. Het succes was niet te voorzien.

Dit perspectief, deze vooral in academische kringen zichzelf versterkende consensus wil de lectuur van het boek wel eens vertekenen. Als toemaatje bij zijn studie presenteert Jos Muyres nog ‘Tegen beter weten in: een constructieve lezing van De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren’. Samengevat komt zijn lezing erop neer dat Boon in de tweede en volgende versies nièt het verhaal van Ondineke, dat aan de basis van het boek lag, onderbrak om er bedenkingen over het schrijven van dit boek en van romans in het algemeen tussen te voegen. Boon zou een nieuw boek begonnen

[p. 431]

zijn over het schrijven van boeken, waarin stukken uit het verhaal van Ondineke verwerkt werden. Een omgekeerd perspectief. Dit nuanceert het belang van wat altijd als de ‘rode draad’ door het boek werd gezien. Daar kan ik nog inkomen. Dan wijst Muyres op contradicties en onduidelijkheden. Dat Boon in de beide boeken ‘verschillende poëtica's in praktijk (heeft) gebracht, die op elkaar botsen en een hybride karakter aan het boek verlenen.’ Dat de visie op de werkelijkheid in Zomer te Ter-Muren ‘nog minder eenduidig’ is dan die in De Kapellekensbaan. Dat Boon wat verward raakt in de weerspiegeling in diverse personages (die soms ook nog eens van naam veranderen) van de schrijver die blijft schrijven, hoewel hij al doende steeds meer beseft hoe nutteloos zijn onderneming is. Dat Zomer te Ter-Muren eigenlijk niet afgewerkt is. Enzovoort, ik kan het niet allemaal citeren. De conclusie bij dit alles luidt dan dat er voor dit alles geen uitkomst is, en dat het boek daardoor heerlijk ‘polyinterpretabel’ is, het ultieme bewijs van (postmoderne) grootheid. Aah, die poëticale dooddoener. Boons magnum opus kan niet gewoon een tikkeltje onvolmaakt zijn, het is volmaakt omdàt het onvolmaakt is.

Kom, laat ons Boon grondig lezen, maar hoeden wij er ons voor om via welke kromme redeneringen ook steevast tot dezelfde obligate conclusie te willen komen. Boon mag zich terecht verheugen op een ruime wetenschappelijke belangstelling voor zijn leven en werk, maar hij moet niet per se heilig verklaard worden.

Jos Borré

j. dierinck & b. kennis (ed.), Louis Paul Boon. Het boek Jezebel, Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Gent, 236 p.
jos muyres, Moderniseren en conformeren. Biografie van een tweeluik: ‘De Kapellekensbaan’ en ‘Zomer te Ter-Muren’, Uitgeverij Vantilt, Nijmegen, 303 p.