Ons Erfdeel. Jaargang 44

Lopen met Van Lennep Dagboek van zijn voetreis door Nederland in de zomer van 1823

In de zomer van 1823, na de Franse tijd en voor de Industriële revolutie, halverwege het Wener Congres en de Tiendaagse Veldtocht, trokken twee jonge Leidse academievrienden, 25 en 21 jaar oud, er drie maanden op uit om te zien hoe het vaderland er voor stond. Te voet.

Ze lieten zich, gerecommandeerd door hun welgestelde ouders en hun hoogleraren, in provinciesteden door de dominee, de dokter, de notaris uitnodigen en waar mogelijk zelfs fêteren. Bij herbergiers wisten ze door handig gebruik te maken van hun afkomst de mooiste kamers te versieren. De oudste van dit edele tweetal was de zoon van niemand minder dan Gijsbert Karel, de graaf van Hogendorp die in 1815 Koning Willem I aan het bewind van het met België verenigde Nederland gebracht had. De jongste, telg van een patricisch hoofdstedelijk geslacht en volgens zijn kleinzoon, tevens zijn biograaf, gezegend met een ‘aangenaam uiterlijk, hoofse manieren, geestige conversatie en aangeboren welwillendheid’ - wat wil een mens nog meer -, was Jacob van Lennep. Geen wonder dat de notabelen van Zwolle tot Zierikzee, van Bolsward tot Den Bosch zich zulk hoog bezoek graag lieten welgevallen. Van Hogendorp bleef treurig genoeg zijn leven lang de zoon van zijn vader, zijn reisgenoot werd als schrijver van Ferdinand Huyck en Klaasje Zevenster een van de populairste schrijvers van zijn tijd. Zijn naam is nog steeds bekend, zij het als die van de bezorger van andermans werk: Vondels volledige werken, De Gedichten van De Schoolmeester, Multatuli's Max Havelaar. De provinciale fine fleur begeleidde het sportieve, leergierige, arrogante duo naar gevangenissen, opvoedingsgestichten, bedelaars-kolonies, scholen, pronkte er 's avonds mee in de sociëteit en 's zondags in de kerk. Iedere preek werd door de vrome studentjes van commentaar voorzien: goed maar te nederig, heel stichtelijk, pedant, goed uitgewerkt.

Hun vriendschap overleefde de paar duizend kilometer te voet niet. De jonge graaf van Hogendorp, die met Van Lennep toch honderd dagen lief en leed had gedeeld, had ergens in de Achterhoek advocaat voor hem gemaakt en in de dronkenschap die daar op volgde, had hij de rugzak van zijn vriend er maar bij genomen. Toen Hogendorp vier jaar later in Amsterdam kwam wonen, voelde Jacob zich verplicht hem een beleefdheidsbezoek te brengen. ‘Gelukkig vond ik v. H. niet te huis’, noteerde hij diezelfde avond tot zijn kennelijke opluchting in zijn dagboek. Paaltjens had een gedicht over de teloorgang van zo'n knapenvriendschap kun-

[p. 427]

nen schrijven. Jacob was inmiddels genezen van zijn religieuze dweepzucht, maar Dirk allerminst. Dat is volgens Van Lennep de reden waarom hij zijn oude vriend liever niet meer onder ogen kwam.

De reis werd overigens niet geheel te voet afgelegd. Naarmate de tocht vorderde, werd gemakkelijker een beroep gedaan op postkoets of diligence. De tocht voerde hen in grote lijnen van Amsterdam naar Groningen, Leeuwarden, Nijmegen, Den Bosch en Middelburg. De reizigers beoordelen daar en elders niet alleen de mate van stichtelijkheid van de aangehoorde preken - dat spreekt voor aanhangers van Bilderdijk en sympathisanten met het Réveil, een orthodox-protestantse opwekkingsbeweging, wel vanzelf -, maar ook de stand van zaken in de scholen, gevangenissen, bedelaarshuizen, Huizen van Bewaring en dergelijke. Ze geven ook college in de volksaard van de bewoners van de bezochte provincies. Vooral de Friezen moeten het ontgelden. Voor een modale Fries, aldus Van Lennep, staat er 's morgens voor het ontbijt al een glas jenever klaar. Vervolgens verzwelgt hij een tiental kopjes koffie of thee, waarna hij de bitterfles te baat neemt, ondertussen stinkende baaitabak rokend. Niet lang daarna verschijnt de madera - en dan zijn we nog lang niet aan het avondeten toe. De beide studenten zelf hielden het wat hun consumptiepatroon betreft vooral bij rijnwijn, koteletten, zes eieren tegelijk en, indien voorradig, meikersen. Jaagt een Fries doorgaans ‘Liederlijke genieting, lage wellust, tomeloze losbandigheid, smerige zedeloosheid’ na, Groningers deugen evenmin. Die zijn grof. Maar Van Lennep vindt dat dat nog wel te verontschuldigen is: ze komen immers nooit in beschaafde gewesten.

Een kenmerkend citaat uit het reisdagboek is het volgende. De wandelaars, inmiddels bijna aan hun laatste, veertiende, week begonnen, zijn in Goes beland en hebben daar met de advocaat Blaubeen, een academievriend van Van Hogendorp, een kunstkabinet bekeken. ‘Hierna haalden wij de dames af en wandelden

Bij de 25e verjaardag van J. van Lennep in de Letterkundige hemel: Van Lennep (rechts): “Wat zeggen ze daar beneden van me? Lezen ze me nog?”
Bode: “Ze hebben het vertellen, het schertsen en het lachen verleerd; - ze doen alleen maar Grrroote Kunst”.
Betje Wolff: “Kom Kom, dat komt wel weer terecht...”

naar de sociëteit, waar wij aan een tafeltje vol rijnwijn gingen zitten. [...] Tussen het jonge nichtje en mij kwam door uitbreiding van het gezelschap een heel mooi meisje zitten, toevallig een juffrouw Van der Burg van Lichtenberg, en dus met onze familie bekend.’ Zó zou het, krijg je de indruk, volgens de jongelui altijd en overal moeten zijn: met ons soort mensen onder elkaar, onder het genot van een goed glas, en vooral ook in de directe nabijheid van een fraai specimen van het vrouwelijk geslacht, want daar had in elk geval Van Lennep nóg meer belangstelling voor dan voor de noden van de armen in de inrichtingen of de economische stagnatie in Enkhuizen of Stavoren. Op bijna iedere bladzijde geeft hij uiting aan zijn ongeveinsd enthousiasme voor vrijwel elke vertegenwoordiger van de schone sekse. In Bolsward zijn de meisjes mooi, in Sneek hebben de vrouwen goede figuren - maar ook het koele en stijve dat aan Friese vrouwen eigen is, voegt de 21-jarige connaisseur er aan toe -, in Meppel kruist een jongedame zijn pad van wie de hoge japon met tegenzin haar aantrekkelijke vooruitstekende borsten bedekt, in Kampen is voor hem de dochter van de herbergier een van de aantrekkelijkste vrouwen die hij ooit gezien heeft. En zo voort en zo verder.

Van Lennep schreef zijn dagboek in de vorm van brieven aan zijn vier jaar jongere zuster Antje, dan kon die ze thuis voorlezen. Te-

[p. 428]

rug in Amsterdam maakte hij er een doorlopende tekst van, die overigens pas in 1942, en dat nog niet eens in z'n geheel, werd gepubliceerd. Om onduidelijke redenen wisselt hij proza met poëzie, althans met rijmen, af - meer dan gerijmel is het meestal niet. Zoals een retorische tirade tegen de ‘ondoordachte mensenliefde’ die een uitvloeisel is van de verfoeilijke heersende liberale tijdgeest, waar een instelling als de bedelaarskolonie Ommerschans een, zijns inziens wrange, vrucht van is:

Jullie die door medelijden worden gedreven,
jullie menen dat de gift door jullie gegeven,
voor jullie naasten een zegen zal zijn!
Maar snood worden jullie bedrogen door de schijn
Misleid zijn jullie die door liefdegaven
de schamele armoe menen te helpen
haar troost en bijstand willen bieden,
de droevige kommer willen verzachten,
ja zelfs, met verenigde krachten
de ellende helemaal verdwenen willen zien.

Al dat wandelen - de enige sport die hij beoefende; zelfs jagen en schaatsen waren aan hem nooit besteed - zorgde ervoor dat Van Lennep tot op hoge leeftijd gezond bleef. Op 63-jarige leeftijd hadden zijn ledematen, aldus zijn biograaf, nog niets van hun vroegere vlugheid en lenigheid verloren. Hij demonstreerde dat op een zomerdag in 1865, ruim veertig jaar na zijn voettocht, door te Nancy met zijn voet de hoed van het hoofd te lichten. Tandenloos inmiddels, dat wel. Ten overstaan van een jong meisje natuurlijk, want hij bleef zijn leven lang een praktiserend charmeur.

Lopen met Van Lennep is voortreffelijk in- en uitgeleid door twee kenners van het negentiende-eeuwse Nederland bij uitstek, Geert Mak en Marita Mathijsen. Ze karakteriseren het voor-industriële vaderland met zijn dichtgetimmerde standenmaatschappij, zijn allesdoordringende godsdienstigheid, zijn bekrompen regionalisme en zijn reusachtig pauperprobleem voorbeeldig: de lezer krijgt alle achtergrondinformatie die hij nodig heeft om het verslag geboeid en geamuseerd te kunnen blijven lezen. Mathijsen heeft het dagboek ook hertaald. Speciale vermelding verdient de keuze van de talrijke grotendeels contemporaine illustraties. Misschien had, behalve een kaart waarop de afgelegde route precies te volgen was geweest als ware het het Pieterpad, een enkel extra voetnootje geen kwaad gekund. Kent U de schilder Hodges en weet U aan wat voor wiel onze grote vlootvoogd De Ruyter in Vlissingen gedraaid heeft?

Anton Korteweg

De zomer van 1823, Lopen met Van Lennep, Dagboek van zijn voetreis door Nederland, bezorgd door geert mak en marita mathijsen, Waanders Uitgevers, Zwolle, 2000, 287 p.