Ons Erfdeel. Jaargang 44

Wie schrijft, die schrijft

Wij weten ook dat Jan van der Hoeven licentiaat geschiedenis is en gewezen leraar. Hedwig Speliers heeft in 1986 een profiel geschetst van de ‘poets poet’ Jan van der Hoeven onder de titel van diens versregel, Tiaar van mijn taal. In Van der Hoevens debuut-bundel, Projektieschrijven (1957) kan men volgens Speliers gedichten aantreffen waarin katholicisme en poëzie elkaar opvrijen. Hij haastte zich om er dadelijk aan toe te voegen dat het om een geseculariseerd katholicisme ging. Van der Hoeven zelf blijkt daaromtrent geen enkele frustratie te hebben. In zijn cyclus ‘El camino de Santiago’, ontstaan in de jaren negentig en in deze bloemlezing voor het eerst in zijn geheel gepubliceerd, schrijft de reizende vagant Van der Hoeven bij zijn nadering van Santiago:

[p. 425]

Jan van der Hoeven (^o1929) - Foto Willy Dee.

en met de hand
Gods, de ware, de
maker van hemels op aarde,
beitel (ik) in deze edele steen
een bewegend beeld van een
bestaan.

(p. 208).

Helemaal aan het einde van zijn Close-up der Vlaamse dichtkunst van nu (1960) schreef Paul de Vree over Van der Hoevens tweede bundel, Te woord staan (1959), een evaluerende impressie of een impressionistische evaluatie van die bundel in volgende ronkende zinnen neer: ‘Totaal losgezongen, als in een surrealistische liefderoes, Eluard indachtig, snijdt Jan van der Hoeven in Japans hout. Pernath en Van der Hoeven zijn elkanders tegengestelden, maar in het taalavontuur geen vijanden.’ Zoals Pernath hoort Van der Hoeven tot de tweede experimentele generatie, de Vijfenvijftigers. In tegenstelling tot Pernath en de atonalen had Jan van der Hoeven geen behoefte aan het opbreken van de Nederlandse syntaxis. Terwijl in Pernaths poëzie de somberte overheerst, wordende verzen van Van der Hoeven gekenmerkt door het tegendeel. Kernwoorden zijn: zon, zee, azuur, sneeuw, kleur, licht. Voor Van der Hoeven is het dichterschap zijn zaligheid, schrijft Ramon (p. 36). Ter illustratie citeer ik de regels uit het gedicht waarmee de bundel Te woord staan afsluit:

(...) de zon leerde mij
zien en ik zag
naakte vrouwen in de
maan, glazen kinderen
deelden zij aan de sterren
uit als kleine nachtmuziek,
en toen in mij
de zee leerde spreken
droeg ik haar parels aan de
tiaar van mijn taal
naar de warme landen van mijn lied.

(p. 104).

Van der Hoeven huldigt ook vandaag de dag nog een autonome poëtica. Niet zijn stem moet weerklinken, de taal moet gehoord worden, zij staat centraal. De ook door Gerrit Kouwenaar bv. geprefereerde enjamberende woordafbreking wordt door Jan van der Hoeven veelvuldig gebruikt. De winst van betekenis door zo'n eenvoudige ingreep is vaak opvallend zoals uit de volgende regels mag blijken:

Van op de
steiger van mijn stem
schuif ik je,
witte plezierboot in mijn zee-
arm, langs de wolken

(p. 97, cursief van J.G.).

Met heel veel genoegen brengt Van der Hoeven door minimale woordingrepen maximale betekenisverschuivingen tot stand zoals in ‘het water Gods dat / loopt over Gods stakkers’ (p. 215), om maar één voorbeeld te noemen. Woordspelingen duiken voortdurend op, verrassende lezer en maken hem er telkens opnieuw van bewust dat het in deze poëzie gaat om het doorbreken van de harde schaal van het clichématig gebruik van de taal en het voortdurend aanboren van nieuwe taalgebruiksmogelijkheden. Die preoccupatie komt zelfs in de titel van zijn bundels tot uiting: Nuange en andere gedichten (1995) suggereert ‘nu’, ‘ange’, ‘nu-ange’, ‘nuage’, ‘nuance’. Een eerdere bundel uit 1972 heet Anarchipel. Renaat Ramon merkt daarbij gevat op: ‘De taal is een anarchipel van woorden, de dichter gaat er als een anarchist mee om, als een dissident.’ (p. 51) De eerste cyclus eruit draagt als titel ‘Hommage à la Peirefection’, een zinspeling op het oeuvre van de schilder Luc Peire waarmee Van der Hoeven zich verwant voelt. Peire wordt de schilder van het verticalisme genoemd en ook Van der Hoeven is de dichter van lange

[p. 426]

en smalle gedichten, constateert Ramon (p. 50). De relatie tot kunstenaars met wie hij zich verwant voelt (Luc Peire, Paul Klee, Mondriaan) of tot muziekstijlen waardoor hij aangesproken wordt, zoals de jazz, maakt een integrerend deel uit van Van der Hoevens poëzie.

Een andere nooit opdrogende bron van inspiratie is Spanje, waar de dichter al vier decennia lang geregeld verblijft. Vanaf de bundel Lecina je land (1961) is Spanje als een filigraan in het dichterlijk oeuvre van Jan van der Hoeven aanwezig. Spanje is voor hem geen leuk decor voor anekdotische reisgedichten, maar een klimaat en een landschap dat hem in staat stelt de ervaring van het meest elementaire van het bestaan: water vuur lucht en aarde op een zo ingrijpend mogelijke en toch haast vanzelfsprekend wijze telkens opnieuw te benoemen.

Behalve de taal en Spanje is ook de liefde een centraal thema in de poëzie van schrijver, reiziger, zeiler en performer Jan van der Hoeven. In de cyclus Nuange is hij in al die gedaanten tegelijk aanwezig. De lezer treft er een maker van gedichten in aan wiens techniek (enjambement, apokoinou, metaforiek, verwijzing naar gewaardeerde voorgangers, woordspelingen) altijd zichtbaar is, nooit hinderlijk wordt, altijd een verrassend effect heeft dat verder reikt dan het zie-eens-hoe-knap-ik-de-taal-manipuleer.

Door de lectuur van Van der Hoevens poëzie verandert de lezer ongemerkt van een geamuseerd getuige van een taalspel in een ingewijde in de essentie van de dingen, de kern van het bestaan.

Van der Hoeven is een bescheiden dichter. Zijn dichterlijk credo is een tautologische variant van de sloganeske uitspraak met eeuwigheidspretentie ‘Wie schrijft, die blijft’. Dat credo luidt: Wie schrijft, die schrijft (p. 174) en dat doet hij gedreven, scherpzinnig en origineel. De bloemlezing in de fraaie reeks Dichters van nu zorgt ervoor dat zijn poëzie dan toch blijft. Binnen handbereik.

Joris Gerits

renaat ramon (samensteller), Bloemlezing uit de poëzie van Jan van der Hoeven, Poëziecentrum, Gent, 2000, 255 p.