Ons Erfdeel. Jaargang 44

Losgezongen stukjes

Stukjes schrijven, dat doen er heel veel. Was Kronkel nog een opmerkelijke uitzondering en spraken we een halve eeuw geleden in letterenkringen met een zeker dédain over de zo door geboren Hagenaars gewaardeerde ‘Hagenaars Hoek’, de rubriek van mr. E. Elias in de Haagsche Courant, anno 2001 is de columnist geen uitzondering meer, maar regel. Geen krant, tijdschrift die zonder kan. Tot in het vakblad toe roert zich de stukjesschrijver.

Bij zulk een veelheid van columnisme wordt het tijd voor onderscheid. In de kwaliteitskranten in Nederland is een breed aanbod aan columns niet meer weg te denken. Hofland en Heldring in NRC-Handelsblad hebben de toon gezet voor de wat uitvoeriger beschouwing over de maatschappelijke respectievelijk culturele verloedering van de samenleving, jongeren als Elsbeth Etty en Marjoleine de Vos sloten zich daarbij aan en voegden ook duidelijk iets toe: het vrouwelijk element, strijdbaar bij de een, gevoelig en bijna religieus bij de ander. En in de Volkskrant ziet men een heel cohort dat in hetzelfde kader vraagstukken van verschillende aard aansnijdt: Kees Schuyt, Nelleke Noordervliet, Marcel van Dam, Robert Plasterk, om de voornaamsten te noemen.

Misschien is nog wel dwingender dan de sector van het leven die de columnist bespiedt, de lengte waartoe hij zich veroordeelt. Want die bepaalt in hoge mate op welk soort taalgebruik hij is aangewezen. Hoe meer woorden, hoe breedsprakiger en met meer omslag, dat ligt voor de hand.

Bij zoveel mogelijkheden bezit met name het stukje, de kleine column, van zeg 250 tot 300 woorden een bijzondere charme. Zoveel woorden gebruikte Kronkel, en met nog wat minder kunnen columnisten toe als Campert en Mulder in hun CaMu-stukjes op de voorpagina van de Volkskrant. Samen zijn ze er elke dag, ieder is er eens in de twee dagen, en dat maakt meteen enig verschil. Ze zijn vaak verrassend, en, omdat ze om de dag komen, moet je met zulke columnisten gaan leven als met vrienden. Vooral het volgen van CaMu is interessant, omdat je merkt dat je zelf gaat kiezen tussen de lichtvoetige, ontspannen Ca en de met taal stoeiende, carambolerende Mu. Beiden zijn schrijvers van de eerste rang, en toch ben ik nog niemand tegengekomen die

[p. 423]

ze allebei even aangename kost vindt bij het ontbijt. Cabaretier Youp van 't Hek zet het cabareteske dat veel stukjes van Campert en Mulder bezitten, nog eens extra aan, met een reeks van associaties in zijn middellange column en een enkele in de kleine sportcolumn.

Koos van Zomeren schreef vanaf 21 maart 1992 tot 22 juni 1995 elke dag een stukje op de voorpagina van NRC-Handelsblad. Openingszin van het eerste stukje dat ‘Liefde’ heet: ‘Iemand uit Rotterdam maakte me attent op de onmogelijke liefde van een gans voor een haan in het Kralingse Bos, en inderdaad; daar lopen ze.’ Het is een fascinerend verhaaltje over een hawaii-gans zonder bovensnavel, die alle tekenen van verliefdheid vertoont voor een uit de kluiten gewassen bruine haan. Een tragedie eigenlijk, want het wordt nooit echt wat.

Dag aan dag tikte Van Zomeren zijn tweehonderdvijftig woorden op weg naar het finale stukje. Zijn voorlaatste stukje markeert de ontwikkeling die in die duizend kleine stapjes gaande was: meer en meer lijkt de tekst beïnvloed door de context: het nieuws van de dag of van de laatste dagen. Het gaat over de directeur van de Nederlandse Rijksvoorlichtingsdienst, en in de waardering die de schrijver toont voor de ruimhartigheid van deze man vat hij een stukje van zijn eigen carrière samen: ‘Ik was destijds nog maar net uit de SP (Socialistische Partij), ik werkte voor Nieuwe Revu en ik schreef thrillers’. Belangrijke periode in de ontwikkeling van Van Zomerens schrijverschap. Ze ligt zo ver achter hem en ons, dat we haar bijna zijn vergeten. Maar het is een berg romans en egodocumenten, die hun oorsprong vinden in die tijd. In Ons Erfdeel (37/2, maart-april 1994) heb ik daarover uitvoerig geschreven. Van Zomeren houdt van intriges en zijn thrillers zijn in dat opzicht van bovengemiddelde kwaliteit. Maar zijn plezier in het maken van een mooie tekst werkt toch het meest aanstekelijk in zijn kleine stukjes, zoals ze hier verzameld zijn.

Het zijn vlugschriftjes zoals die van CaMu, maar ze werden vanuit een heel andere houding geschreven. Niet de combinatie van fantasie en werkelijkheid die Campert en Mulder ieder op een eigen wijze benutten om hun oordeel te geven over het nieuws van de dag, maar een registratie van eigen waarnemingen

Koos van Zomeren (^o1946) - Foto Klaas Koppe.

tijdens tochtjes en tochten door het hele land, voornamelijk in de bedreigde natuur.

In zijn column Vandaag of Morgen zette Van Zomeren in feite een genre voort dat hij zes, zeven jaar eerder had ontwikkeld; stukjes over de natuur, met heel veel aandacht voor de dieren daarin. Ik meen dat Een vederlichte wanhoop uit 1987 de eerste bundeling van dergelijke miniaturen was. In het openingsverhaaltje neemt Van Zomeren een buizerd waar die op een paaltje zit. ‘Onaandoenlijk kijkt hij uit over het besneeuwde weiland. Waarschijnlijk lijdt hij honger, misschien bevindt hij zich op minder dan een uur van zijn dood, maar hij laat het zich niet aanzien. De eenzelvigheid van de buizerd verdraagt geen medelijden.’ En daartegenover stelt de schrijver de blauwe reiger, schaamteloos zielig. ‘De hele vogel vormt een huilerige roep om dooi’. Een herinnering aan de winter van '79 doet daar nog een schepje bovenop. En een derde vogeltype, de gans, versterkt het motief dat uiteindelijk dit stukje overheerst, de rampzaligheid die in het leven kan toeslaan. Veel verteld in ruim driehonderd woorden. Vaak is de verteller aanwezig in zijn observaties van dieren in nood, en dat past ook in de verteltrant: wij lezers zitten als het ware om hem heen en luisteren naar wat hem nu weer in de natuur is overkomen of opgevallen.

De column die Van Zomeren links in de

[p. 424]

benedenhoek van de voorpagina van NRC-Handelsblad publiceerde heeft ongetwijfeld, door de kwaliteit ervan én de dagelijkse verschijning, de waardering en aandacht voor zijn schrijverschap vergroot. Ze waren iets korter dan de stukjes uit Een vederlichte wanhoop, maar de toon is even licht, aandachtig en bescheiden en de stijl helder en eenvoudig. Terwijl in de voorpaginastukjes van Campert en Mulder heel vaak de context van de voorpagina resoneert, ging dat in Van Zomerens geval nooit verder dan het weerbericht. Zijn miniaturen vormden een aangename inbreuk op de dwingende actualiteit, ja, ontstegen daaraan door het feit dat ze vertelden over het landleven en de natuur op een wijze die herhaalbaar was.

Dat daaraan behoefte is bij lezers, blijkt uit het feit dat in Ruim duizend dagen werk, nu verschenen, de complete bundeling van de 1001 stukjes, heel wat eerdere uitgaven schuilgaan. Zomer, Winter, Het eeuwige leven en Wat wil de koe verschenen bij de eigen uitgever, De Arbeiderspers. De meer dan honderd Gelderse stukjes werden trots geannexeerd door de Stichting Kunst en Cultuur Gelderland voor haar reeks Gelderse Cahiers onder de logische titel Stukjes Gelderland (1995). En een uitgever van reisboeken, Weijdert & Peters in Eemnes, viste de stukjes op die Van Zomeren schreef over zijn verblijf in Zwitserland, onder de titel De lente, een veldslag. Voorjaar in Grindelwald (1996).

Wat je leest als lezer die deze stukjes bij hun verschijnen nooit oversloeg is een bewijs van de selectiviteit waarmee het geheugen bewaart wat hem goed uitkomt. Ik zou gezworen hebben dat Van Zomeren vooral schreef over vleermuizenkenners met wie hij in de Sint-Pietersberg op stap ging en over koeien op de veemarkt, over een ransuil doodgereden langs de snelweg, de eerste grutto op de Hollandse Kade of de persoonlijke wensen van hond Rekel. Maar nu, ervoor gesteld om mij een beeld te vormen van dit boek, deze reeks als geheel, lees ik veel meer. Dat je het erger vindt om in een file te staan dan om de schroothoop te zien die oorzaak is van die file. Hoe betrokken een kok is die uitweidt over het menu dat hij demente bejaarden met Kerstmis voor wil schotelen. Wat er in je om moet gaan, wanneer je, zoals die jongeman met donkere krullen, naar een concert bent met twee bijna identieke meisjes links en rechts van je, zussen, als druppels water, l'embarras du choix! Deze voorbeelden markeren de breedheid van ervaringen en observaties in deze 1001 kleine columns.

Het zijn stukjes die je niet allemaal achter elkaar moet lezen, dat kan eigenlijk nooit bij stukken die dag voor dag geschreven zijn en elk hun eigen achtergrond oproepen. Het is goed om, ter wille van de ervaring van het bevrijdende ritme, ze bij vijf of tien te consumeren. Ze zijn, bij alle betrokkenheid op de wereld waarin we leven, zo losgezongen van het al te actuele, dat ze hun geldigheid behouden blijken te hebben. Dat tekent de ware schrijver. Het is Van Zomeren op zijn best. Nogal eens aanwezig in zijn teksten, maar nooit opdringerig. Geestig, getroffen en geraakt door wat hij ziet.

Wam de Moor

koos van zomeren, Ruim duizend dagen werk, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen, 2000, 1.040 p.