Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 419]

Culturele kroniek
Literatuur

Vanaf nu ga ik dingen weten

‘Hier is de tijd’, heette de vorige bundel van Esther Jansma, maar het is ook een titel die van toepassing is op het derde deel van Jansma's nieuwe bundel Dakruiters. Dat derde deel bestaat uit één lang gedicht, getiteld ‘1000’. Het werd eerder al uitgegeven als nieuwjaarsgeschenk van de Arbeiderspers bij de jaarwisseling 1999/2000. Met dit gedicht toont de dichter dat gelegenheidspoëzie tijdloos kan zijn.

Het is een eigenzinnige geschiedschrijving in versvorm van het tweede millennium van onze jaartelling. Via een handvol historische gebeurtenissen, onder meer de Guldensporenslag, de ontdekking van Amerika of de crematie van Shelley schetst Jansma een periode van 1000 jaar. In plaats van een epos over de ‘res gestae’ van de mens, is het een losse babbel over rampen en gruwel geworden. De anekdotes staan met elkaar in associatief verband en hebben als gemeenschappelijk thema pijn en lijden.

Het punt blijft natuurlijk dat het niet dondert hoe pijn
ontstaat, in welk jaar, twaalfdrieëntwintig of later
en hoe erover geschreven wordt.

(p. 41)

Tegelijk is pijn te concreet-lichamelijk en te individueel om er iets over te zeggen en is pijn een universeel, niet-tijdgebonden ervaring, misschien zelfs de kern van het menszijn. Pijn doorkruist de chronologie, heeft lak aan tijd en plaats. Zo stelt de verteller zich de vraag of de ervaring van een vrouw die in de 16e eeuw levend begraven wordt, is ‘Zoals liggen onder/het puin van een Turkse stad, als niemand je meer zoekt?’ (p. 45). Het lijden is de kern, de omstandigheden zijn bijzaak: ‘Sindsdien is er alleen in technisch opzicht iets veranderd, want/ kogels in plaats van knotsen, moorden op afstand.’ (p. 46). Alle mogelijke varianten van pijn zijn in de loop der tijden al voorgekomen, zoals onder meer blijkt uit de

Esther Jansma (^o1958) - Foto David Samyn.

gruwelijke opsomming van moordmiddelen tijdens de massamoord van de Inca's. Jansma brengt een heel gevarieerd gamma van lijden en pijn, immers: ‘De tijd/ is lang en wijd genoeg voor werkelijk alles alles alles’ (p. 48). Maar ze zegt ook: ‘Alles is gebeurd. Alles gebeurt nu voor de eerste keer.’ (p. 48). Jansma verwoordt hier de spanning tussen het universele, eeuwige en het concrete, individuele. Er is alleen nog maar herhaling mogelijk, want elk mensenleven uit de laatste duizend jaar is met pijn gepaard gegaan en tegelijk is de ervaring van pijn telkens nieuw, ongekend. Angst en pijn zijn immers ervaringen die je niet kan communiceren of delen met iemand, je kan je ze ook niet herinneren, omdat ze niet voor woorden en gedachten vatbaar zijn. Daarom is elke keer dat je pijn voelt weer een eerste keer, hoewel net die pijn je over tijd en ruimte heen verbindt met andere mensen. De laatste anekdote in de reeks behandelt de oerangst van een jongen van zeven in 1999 in Amsterdam die bang wegkruipt voor het onweer. Hij verschilt daarmee niet van alle andere kinderen van zeven die door de jaren heen diezelfde reactie gehad hebben, maar die gedachte levert hem niets op, geen troost, geen verlossing, hij moet er zelf weer helemaal door, als was hij de eerste.

[p. 420]

De toon van dit bijzonder geslaagde lange gedicht is luchtig en cynisch. Zo over de Guldensporenslag:

gebeurden er soms grappige dingen, galoppeerden
bijv duizend paarden met te dikke mannen verkeerd en
verzopen. Bij Kortrijk was dat. De vijand, wrokkig

en boers en met pieken en knotsen bewapend,
hoefde alleen maar te oogsten: hoofden (tongen, ogen).

(p. 42)

In deze bundel staan nog twee andere delen, één getiteld ‘Hebben’ en één getiteld ‘Voetlange vloertjes’. Dat laatste deel bevat gevarieerde gedichten over de liefde en over het schrijven over de liefde. In de vier gedichten ‘Sjaantje en de ruimte’ gaat het over de menselijke ervaring van ruimte en hoe de liefde de ruimte afbakent. Sjaantje heeft een huis, maar zij is in haar eentje niet in staat dat huis bewoonbaar te maken:

De wind giert erdoorheen

maar het is de wind niet, het is willen
dat je daar bent.

(p. 29)

Het verlangen naar de ander trekt als een tocht door het huis. Gelukkig hoeft Sjaantje niet lang te wachten: ‘Ik speelde alleen eenzaampje’, zegt ze, want ze weet dat de ander haar toch komt redden met ‘een thermosfles met thee’. Zo kunnen ze ‘als de noodvoorraad van kleine/ dieren helemaal door elkaar heen tegen elkaar aan liggen slapen.’ (p. 31). De laatste regel is een mooi voorbeeld van overeenkomst tussen vorm en inhoud: de woordverhaspeling waar je als lezer bijna over struikelt, beeldt de verstrengeling van de geliefden uit.

De eerste reeks uit deze bundel, ‘Hebben’, verscheen in 1999 al als een bibliofiele uitgave. Het zijn allemaal gedichten over rozen, dat lyrisch symbool bij uitstek. Overigens stelt Jansma dat laatste zelf ter discussie in het gedicht ‘Aardappelen zijn belangrijker dan rozen’ dat verder gaat,

behalve in gedichten, daar zijn rozen belangrijker
terwij1 het een misverstand is te denken dat knollen
die knobbelige buidels en buikjes vol zetmeel
lyrisch minder geschikt zouden zijn.

(p. 14)

Meteen bevestigt ze die stelling doordat de leuke beschrijving van aardappelen hier boeiender is dan de soms wat zweverige-vage beschrijvingen van rozen in deze gedichten. Jansma gaat in deze reeks meer de filosofische dan de lyrische kant op en dat verzwaart de poëzie aanzienlijk. Twee gedichten die naast elkaar werden afgedrukt, heten ‘Realisme’ en ‘Nominalisme’ en beginnen respectievelijk met ‘Het bestaat al voordat ik het ophap’ en ‘Het is er niet tot ik het bedenk’ (pp. 16-17). Als Jansma te ingespannen bezig is een idee uit te drukken, komt het gedicht vaak wat in het gedrang. Wel mooi vind ik het gedicht ‘Aanwezigheid’, waarin de ‘ik’ moeder wordt en daardoor plots degene is die de antwoorden moet geven in plaats van de vragen te stellen: ‘Vanaf nu ga ik dingen weten’. Doordat haar kind zo snel verandert, lijkt het alsof zij vanaf het moment van Julia's geboorte zelf stilstaat:

Zelf verander ik zo langzaam dat zij niets merkt,
wanneer zij groot is

ben ik altijd oud en blij geweest.

(p. 19)

Jansma's beste poëzie verzet zich tegen die verstarring, zij hoeft daar geen dingen in te weten, maar mag met ‘vraagtekenboogjes’ blijven zitten, ze mag zowel jong als oud zijn en de tijd doorkruisen, ze mag behalve blij ook boos zijn of weemoedig. Dakruiters is niet erg coherent, doordat twee van de drie afdelingen ook al afzonderlijk gepubliceerd werden, maar dat neemt niet weg dat er veel moois in staat.

Elke Brems

esther jansma, dakruiters, De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen, 2000, 56 p.