Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 375]

Meer geld voor cultuur genereren
Nieuwe financieringsvormen voor kunst en cultuur

Melle Daamen
werd geboren in 1959. Studeerde politieke wetenschappen. Is directeur van de Mondriaan Stichting en initiatiefnemer van de Participatiemaatschappij voor Kunst en Cultuur (PAKC). Publiceerde ‘Cultural Governance: Goed bestuur in de culturele sector’ (2000).
Adres: Jacob Obrechtstraat 56, NL-1071 KN Amsterdam

Het cultuurbeleid in Nederland is nog helemaal niet zo oud. Een integraal cultuurbeleid ontstond eigenlijk pas ten tijde van de Duitse bezetting. Maar sindsdien is het snel gegaan. In de naoorlogse jaren ontwierp de overheid een fijnmazig systeem van subsidies, zowel op lokaal als op provinciaal en rijksniveau. Inmiddels is de tijd rijp voor verandering: van tekortsubsidies naar ontwikkelingsinvesteringen en van belastinggeld naar ‘venture capital’.

Subsidiëring van kunst is een teken van maatschappelijke waardering voor de ontwikkeling van de kunsten. Warna Oosterbaan Martinius heeft in zijn proefschrift aangegeven waarop de maatschappelijke legitimatie van het Nederlandse subsidiebeleid is gebaseerd. Op die maatschappelijke achtergrond ga ik hier niet verder in. In dit artikel concentreer ik mij op de economische aspecten van kunstsubsidies en een aantal recente ontwikkelingen op dat gebied. In economische zin bestaat de legitimatie van kunstsubsidies eruit dat zij een ontbrekende vraag op de markt compenseren. Subsidies beogen het exploitatietekort te dekken dat ontstaat door onvoldoende eigen inkomsten uit kaartverkoop, entreegelden, sponsoring of advertentieopbrengsten. Bij kunstinstellingen in de podiumkunsten loopt dat tekort (en dus de subsidie) veelal op tot 80 à 85% van de exploitatie.

Er zit iets merkwaardigs in tekortfinanciering: hoe beter een kunstinstelling erin slaagt eigen inkomsten te verwerven, des te minder subsidie ontvangt zij over het algemeen. Het is een manier van financieren die nauwelijks stimuleert tot vergroting van het maatschappelijk draagvlak voor musea of theaters. Het huidige subsidiebeleid geeft, onaardig geformuleerd, een premie op slecht gedrag: hoe groter het tekort, hoe hoger de subsidie. Voor veel kunstinstellingen is het dan ook belangrijker om goed te scoren op de subsidiemarkt dan op de publieksmarkt of de sponsormarkt. De overheidssubsi-

[p. 376]

die, oorspronkelijk bedoeld als compensatie voor de markt, wordt daarmee een self-fulfilling prophecy.

Een ander probleem is dat subsidiegelden lang niet voor alle projecten en instellingen beschikbaar zijn. Bovendien worden toegekende gelden vaak als onvoldoende beschouwd en zijn de aanvraagprocedures lang en onzeker.

In de afgelopen jaren zijn voorzichtig initiatieven ontwikkeld voor nieuwe aanvullende financieringsvormen in de cultuursector. Financieringsvormen die stimulerender zijn voor een goede bedrijfsvoering. Die initiatieven komen enerzijds voort uit beleid van de overheid om culturele instellingen een groter deel van hun kosten door eigen inkomsten te laten dekken. Anderzijds zijn er ook kunstenaars en kunstmanagers die hun onafhankelijkheid ten opzichte van subsidiegevers willen vergroten.

Ik bespreek in dit artikel enkele voorbeelden van nieuwe financieringsvormen en begin dicht bij huis.

Ontwikkelingssubsidies kunsttijdschriften

De Mondriaan Stichting, het Nederlandse stimuleringsfonds voor beeldende kunst, vormgeving en musea, ondersteunt onder meer kunsttijdschriften bij hun exploitatie. Het gaat om bladen die voor de ontwikkeling van de beeldende kunst en vormgeving van belang worden geacht, zoals Metropolis M, Items, De Witte Raaf Kunstbeeld en Jong Holland. Bladen met een beperkt bereik in een klein taalgebied. De ondersteuning van die bladen door de Mondriaan Stichting was een typisch geval van tekortsubsidiëring. Jaarlijks kwam elk tijdschrift afzonderlijk met zijn aanvraag die naast een uiteenzetting over het belang van het blad ook een begroting bevatte waarin simpelweg de kosten op een rijtje werden gezet, de min of meer constante opbrengsten uit abonnementen en advertenties er vanaf werden getrokken en aan de Mondriaan Stichting werd gevraagd het resterende tekort te dekken. Er zat weinig ontwikkeling in de bladen en de subsidieaanvraag van het ene jaar vertoonde een grote overeenkomst met de subsidieaanvraag van het vorige én het volgende jaar. Als een blad enige groei vertoonde, en daarmee hogere inkomsten uit abonnementen en advertenties verkreeg, leidde dat tot een lager tekort en werd de subsidie navenant verminderd. Omgekeerd steeg de subsidie als het draagvlak voor een blad kleiner werd. Ik had het gevoel dat die manier van financieren aanpassing behoefde en vroeg een terzake deskundig adviesbureau ons te adviseren over de exploitatieperspectieven voor gespecialiseerde kunstbladen en aanbevelingen te doen om onze manier van subsidiëren aan te passen. De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat het altijd moeilijk zal zijn gespecialiseerde kunstbladen in ons kleine taalgebied commercieel uit te geven. Maar zij concludeerden ook dat de kunstbladen weinig doen om hun bereik te vergroten en de binding met hun lezers te versterken. Elementaire

[p. 377]

uitgeefkennis bleek nogal eens te ontbreken bij degenen die verantwoordelijk waren voor de uitgave van de gesubsidieerde kunstbladen. Om dat te veranderen zouden de betrokkenen hun kennis moeten vergroten. Tegelijkertijd zouden wij bladen moeten belonen als zij een beter resultaat behalen (meer abonnees, betere lezer/blad-binding, betere exploitatie, e.d.).

Het advies had als gevolg dat de Mondriaan Stichting haar ondersteuningsregeling voor de kunstbladen ingrijpend heeft gewijzigd. Zij draagt niet langer simpelweg bij aan een tekort, maar investeert in de ontwikkeling van een blad op langere termijn. Het kunstmagazine Metropolis M is het meest alert ingesprongen op de mogelijkheden die de nieuwe ondersteuningsregeling van de Mondriaan Stichting bood. Metropolis M schakelde externe hulp in en kwam vervolgens bij ons met een uitgewerkt uitgeefplan. Het ambitieuze uitgeefplan voorzag in een groei van het aantal abonnees, een groei van de advertentieopbrengst en bovenal in een aantal interessante initiatieven om het blad inhoudelijk te vernieuwen en het bereik te vergroten. In zijn meerjarenbegroting vroeg Metropolis M de Mondriaan Stichting de eerste twee jaren om meer financiële ondersteuning dan in voorgaande jaren was toegekend. Die ondersteuning zou echter bij het behalen van de resultaten die het uitgeefplan voorzag binnen drie jaar veel lager dan oorspronkelijk kunnen worden. De Mondriaan Stichting sprak met Metropolis M af dat het blad kon rekenen op de gevraagde ontwikkelingsbijdrage, als het in staat was de verwachte positieve ontwikkeling te realiseren. Er werden meetpunten vastgesteld die lager waren dan wat Metropolis zelf haalbaar achtte. Als Metropolis M erin zou slagen die minimumresultaten te overtreffen, zou er dus geld overblijven om verder te investeren in de ontwikkeling van het blad. De consequentie van die afspraak was wel dat als het blad er niet in zou slagen de minimumresultaten te behalen, de subsidie verminderd of beëindigd zou worden. Zover is het niet gekomen, integendeel: het blad is inhoudelijk vernieuwd, het aantal abonnees is in twee jaar gegroeid van ca. 2500 naar ca. 4000 en de exploitatie is zodanig verbeterd dat Metropolis M verwacht dat over een jaar ondersteuning door de Mondriaan Stichting niet meer noodzakelijk is. Voor de Mondriaan Stichting was nieuw dat we op basis van meerjarenafspraken investeerden in de ontwikkeling van een kunsttijdschrift en niet meer bijdroegen aan een tekort.

Productiekredieten voor vormgevers

Een tweede alternatieve financieringsvorm die de Mondriaan Stichting heeft ontwikkeld zijn de productiekredieten voor zelfproducerende vormgevers. De Mondriaan Stichting wilde daarmee een impuls geven aan onafhankelijke vormgevers die zelf een ontwerp in productie willen nemen. De belangstelling voor Nederlandse vormgeving is de laatste jaren weliswaar flink toegenomen, maar toch blijkt dat jonge onafhankelijke vormgevers nogal eens op

[p. 378]

onoverkomelijke financiële problemen stuiten bij het in productie nemen van een ontwerp. Banken reageren uit financiële onzekerheid en onbekendheid met de vormgevingswereld meestal terughoudend op kredietaanvragen.

Om aan dat bezwaar tegemoet te komen en de Nederlandse vormgevers een extra impuls te geven, heeft de Mondriaan Stichting samen met ABN AMRO Bank een projectfinanciering voor zelfproducerende vormgevers in het leven geroepen.

Op grond van een ondernemingsplan kan de ontwerper een financieringsverzoek indienen. Het ondernemingsplan moet betrekking hebben op het in productie te nemen ontwerp en de financiële positie van de vormgever. Eventueel kan de vormgever gebruikmaken van de diensten van de bank bij het opstellen van zijn ondernemingsplan.

Vervolgens wordt de financieringsaanvraag financieel en inhoudelijk getoetst op haalbaarheid. De drempel voor het aanvragen (en verstrekken) van een krediet is lager dan normaal bij banken het geval is. Dat komt doordat de Mondriaan Stichting zich garant stelt voor een deel van het kredietrisico. De looptijd van het krediet is maximaal drie jaar en het maximale kredietbedrag bedraagt f 100.000.

Anders dan de financieringsregeling voor kunsttijdschriften is er bij deze kredietregeling voor zelfstandige vormgevers geen sprake van subsidie, maar van een gewoon krediet bij een gewone bank. De bijdrage van de Mondriaan Stichting is dat we het die bank iets makkelijker maken kredieten aan vormgevers te verstrekken door de risico's voor de bank enigszins te verminderen.

Ontwikkelingskosten grote tentoonstellingen

Dit jaar neemt de Mondriaan Stichting nog een derde nieuwe financieringsvorm in gebruik. De regeling is bedoeld ter stimulering van grote museale tentoonstellingen. Grootschalige museale tentoonstellingen met een internationale uitstraling komen soms niet van de grond door hoge ontwikkelingskosten en bijbehorende budgettaire risico's. Met kapitale tentoonstellingen als van Bill Viola (Stedelijk Museum Amsterdam), Jeroen Bosch (Boijmans Van Beuningen Rotterdam) of Francis Bacon (Haags Gemeentemuseum) dreigen musea boven hun macht te grijpen, terwijl die tentoonstellingen toch van groot belang zijn. Het probleem schuilt onder meer in de voorbereidingskosten. Is er eenmaal een goed tentoonstellings- en bedrijfsplan dat op haalbaarheid is onderzocht, dan kan financiering eenvoudiger worden geregeld bij banken, sponsors of via de nieuwe Participatie- en Investeringsmaatschappij voor Kunst en Cultuur (PAKC).

Bij wijze van experiment heeft de Mondriaan Stichting in 1999 aan museum Boij mans Van Beuningen een lening verstrekt voor een haalbaarheidsstu-

[p. 379]

die voor de voorgenomen Jeroen Bosch-tentoonstelling. Onderzocht werd de haalbaarheid van bruiklenen uit het buitenland. Het onderzoek had een positief resultaat en de tentoonstelling zal eind dit jaar geopend worden. De lening van f 75.000 wordt daarna door het museum terugbetaald. De Mondriaan Stichting wil een dergelijke financieringsvorm continueren en zal bijdragen aan de voorbereidingskosten van grote tentoonstellingen met een potentieel groot publieksbereik. Dat kunnen bijvoorbeeld kosten voor haalbaarheidsstudies naar bruiklenen, publieksonderzoek, sponsoring en mar-keting zijn. Ook andere ontwikkelingskosten komen voor de nieuwe financieringsvorm in aanmerking. De tentoonstellingen waarvoor de voorbereidingskosten worden gemaakt zullen naar verwachting minimaal 75.000 bezoekers moeten trekken. De Mondriaan Stichting zal een aanvraag beoordelen op de waarde van de tentoonstelling voor de Collectie Nederland, haalbaarheid, bezoekerspotentieel en kwaliteit van organisatie en management.

De ondersteuning bestaat in de regel uit een lening die binnen drie jaar geheel of gedeeltelijk moet worden terugbetaald als de tentoonstelling wordt gerealiseerd. Indien uit de haalbaarheidsstudie volgt dat de tentoonstelling niet doorgaat, hoeft de lening niet te worden terugbetaald.

Fiscale maatregelen film

De belangrijkste impulsen voor vernieuwing van het Nederlandse financieringsstelsel voor kunst en cultuur komen van fiscale maatregelen en de introductie van venture capital in de cultuursector. De fiscale maatregelen voor de Nederlandse filmproductie springen het meest in het oog. Particulieren die in de Nederlandse filmproducties willen investeren kunnen door deel te nemen aan een commanditaire vennootschap (CV) een forse aftrekpost voor de belasting realiseren. Daardoor worden de risico's marginaal en de rendementen meestal zelfs hoger dan het marktgemiddelde voor dergelijke beleggingen. De CV-constructie voor films heeft in Nederland een zeer omvangrijke financiële impuls aan de Nederlandse filmindustrie gegeven: talloze nieuwe Nederlandse films zijn uitgebracht. De culturele sector hoopt dat de CV-constructie in de toekomst ook voor andere kunstdisciplines dan film opgaat. Europese regelgeving kan daarbij echter een belemmering vormen.

Participatiemaatschappij PAKC

De meest recente vernieuwing in het Nederlandse financieringsstelsel voor kunst en cultuur vormt de introductie van venture capital: de verstrekking van risicodragend kapitaal aan kunstinstellingen of kunstprojecten met als doel er uiteindelijk meer geld voor terug te krijgen.

Eind jaren negentig is het idee van een participatiemaatschappij voor kunst en cultuur ontstaan. Enkele culturele instellingen bleken naast subsi-

[p. 380]

die en sponsorgeld ook risicodragend en winstdelend kapitaal te willen aantrekken om culturele producties te financieren. Het Fonds voor de Podium-kunsten heeft destijds als experiment de herneming van de succesvolle theaterproductie Noordwesterwals van de Dogtroep op die manier gefinancierd. Om te onderzoeken of er structurele behoefte aan die voor de culturele sector nieuwe financieringsvorm zou zijn, hebben Han Bakker (toenmalig zakelijk leider van de Dogtroep) en ondergetekende als initiatiefnemers de Stichting Investerings- en Participatiemaatschappij voor Kunst en Cultuur een haalbaarheidsonderzoek laten uitvoeren. De conclusie was positief, er werden partijen bereid gevonden een participatiemaatschappij van de grond te krijgen. Er is nu een startkapitaal van ruim f 5 miljoen beschikbaar, afkomstig uit de publieke én de private hoek. Aandeelhouders uit het bedrijfsleven zijn ABN AMRO Bank, NIB Capital Bank, Triodos Bank, DOEN Participaties, Interbrew Nederland nv en Andersson Elffers Felix. Uit de publieke hoek zijn de Mondriaan Stichting en de Fondsen Podium-kunsten aandeelhouders. Bovendien stelden de ministeries van EZ en OCenW additionele bedragen ter beschikking in de vorm van een achtergestelde lening en een eenmalige subsidie voor opstartkosten. Het is dus een echte publiek-private samenwerking, de eerste van die omvang in de cultuursector.

De nieuwe participatiemaatschappij voor kunstprojecten gaat dit voorjaar definitief van start onder de naam PAKC en zal dan risicodragend kapitaal verschaffen aan culturele projecten en culturele instellingen. Het kan gaan om grote theaterproducties, tentoonstellingen en festivals, maar ook om participatie in een theaterproductiebedrijf of een e-culture bedrijf. Dus van film tot opera, van houseparty tot website. PAKC biedt een financieringsvorm die nieuw is voor de culturele sector, naast de bestaande subsidiëring en sponsoring. Het kapitaal (ook wel venture capital genoemd) wordt ter beschikking gesteld in de vorm van risicodragende achtergestelde leningen en aandelen-kapitaal. PAKC zal uitsluitend investeren als de culturele ondernemer zelf ook substantieel financieel risico loopt (investeert of aandeelhouder is).

Eenmalige of kortdurende projecten zoals tentoonstellingen, toneelvoorstellingen en overige cultuurproducties zullen over het algemeen gefinancierd worden met winstdelende achtergestelde leningen. Veelbelovende culturele ondernemingen die een winstdoelstelling op lange termijn hebben, zoals terugkerende festivals, productiemaatschappijen en kunstadviesbureaus, komen in aanmerking voor participatie in het aandelenkapitaal. Dat zou eventueel aangevuld kunnen worden met een achtergestelde lening.

PAKC zal functioneren als een gewone participatiemaatschappij en uitsluitend op een risicodragende (winstdelende) basis investeren. Zij stelt daar-

[p. 381]

om marktconforme eisen aan het management van het project of de instelling waarin wordt geïnvesteerd. Investering vindt plaats op basis van een goed onderbouwd businessplan, inclusief financiële prognoses en een gedegen marketingplan. PAKC zal het artistieke en inhoudelijke concept zo zakelijk mogelijk beoordelen. De vraag of iets mooi of vernieuwend is, is voor PAKC voornamelijk van belang met het oog op de haalbaarheid van de prognoses in het (business)plan.

De kortetermijnrendementen op investeringen in cultuur zullen waarschijnlijk lager zijn dan normaal is bij venture capital. PAKC hoopt dan ook dat er fiscale stimulansen komen, zoals die voor groen beleggen (beleggingen in milieuvriendelijke ondernemingen) en voor investeringen in filmproducties. Die fiscale stimulansen zouden extra geld voor de cultuur uit particuliere hoek kunnen genereren.

Dynamischer en breder?

De vernieuwingen in de financiering van kunstproducties die ik in dit artikel ter sprake heb gebracht zijn van recente datum. De participatiemaatschappij moet nog met haar activiteiten beginnen, de film-cv-constructie staat om belastingtechnische redenen alweer op de helling en culturele beleggingsfondsen zijn er nog niet eens. Over het effect en het succes valt dus nog weinig te zeggen. Toch zijn het stuk voor stuk interessante initiatieven, die een zinvolle aanvulling vormen op het huidige subsidiesysteem. Ze zijn gebaseerd op de gedachte dat er meer geld voor cultuur kan worden gegenereerd en op de gedachte dat meer zakelijk en marktgericht denken in de culturele sector zal leiden tot meer dynamiek en een rijker en breder cultuuraanbod. Het moge duidelijk zijn dat die laatste stelling in subsidieland niet onomstreden is.