Ons Erfdeel. Jaargang 44

Muziek

Herinneringen aan Eduard van Beinum

Op maandagochtend 13 april 1959 verscheen Eduard van Beinum voor zijn Concertgebouworkest voor een repetitie. Hij zag asgrauw en zijn vingers beefden van zwakheid. Er zou 's avonds een besloten concert plaatshebben met een programma met bekende werken: de Ouverture Euryanthe van Weber, het Derde Pianoconcert van Beethoven en de Eerste Symfonie van Brahms. Het was de gewoonte een flink deel van de repetitie aan een werk te besteden dat later in de week zou worden uitgevoerd. Dat gebeurde ook, maar tot verbazing van de musici stapte Van Beinum al gauw over op de Eerste van Brahms, deel 2, het Andante sostenuto, met de prachtige hobo-solo. Toen tikte hij af en zei: ‘Als mijn vingers vanavond nog zo beven moeten jullie maar niet kijken’. Even later gebeurde datgene waar velen de laatste tijd bang voor waren geweest: hij zakte ineen. Een paar spelers vingen hem op en legden hem voorzichtig op de vloer. ‘Roep Bart’, prevelde hij. Dat waren zijn laatste woorden. Te midden van de leden van het orkest dat hem zo dierbaar was, stierf hij op 59-jarige leeftijd. Die middag hing de vlag van het Concertgebouw halfstok.

Het was een dramatisch en véél te vroeg einde van een groot dirigent, opvolger van de fameuze Willem Mengelberg, chef van het Concertgebou workest vanaf 1938 en vader van de violist Bart van Beinum (geb. 1929) die zijn herinneringen aan hem teboekstelde. Al in 1949 hadden zich de eerste hartproblemen bij Van Beinum aangekondigd. Dat was na een vernietigende kritiek in Elseviers Weekblad door de voormalige Telegraafredacteur L.M.G. Arntzenius die zelf in 1931 naar het tweede dirigentschap bij het orkest had gehengeld (als opvolger van Cornelis Dopper), maar door Mengelberg was afgewezen. Mengelberg had de voorkeur aan Eduard van Beinum gegeven. In een uiterst onverkwikkelijk, paginagroot artikel van 17 december 1949 beschuldigde Arntzenius hem van de teloorgang van de weergaloze klankcultuur die Mengelberg had opgebouwd. Hij noemde Van Beinum die sinds 1945 de opvolger was van Mengelberg een maltraiteur van de kunst, idolent, lui en gemakzuchtig, een dirigent die met lompe burgermansvoeten het edelste en hoogste dat Nederland bezat, het Concertgebouworkest, aan het vernielen was. Bart van Beinum beschrijft deze ongemeen felle aanval als een messteek, diep in de rug van zijn Vader (soms schrijft hij Van Beinum, vaak Vader met een hoofdletter). Velen namen het echter voor de chefdirigent op, maar de toch al broze gezondheid van Van Beinum kreeg een knauw. In '50 volgde een eerste hartinfarct en Van Beinum werd totale rust voorgeschreven. Toen kwam een tweede dolksteek: de dirigent raakte een jaar uit de roulatie, wat het bestuur van het Concertgebouw deed besluiten hem te ontslaan. Deze schandalige beslissing werd weliswaar in 1951 snel teruggedraaid, maar ook hier was veel onnodig leed toegebracht.

In 1929 stond Eduard van Beinum, toen nog dirigent van de Haarlemse Orkestvereniging, voor de eerste keer voor het Concertgebouworkest. Twee jaar later volgde zijn benoeming tot tweede dirigent en in '38 leidde hij, met Willem Mengelberg (die veel in Duitsland optrad) 's lands eerste orkest.

Van Beinum was van oorsprong een uitnemend pianist die geregeld optrad met de violiste Sepha Jansen, met wie hij in 1927 trouwde. Onder de Duitse bezetting speelde hij kamermuziek. Hij beleefde toen het meest intense moment van muziekbelevenis dat hij naar eigen zeggen ooit had ondervonden. Men speelde Mozarts strijkkwintet in g-klein. ‘Ik ben niet in staat de emotie te beschrijven die ik tijdens het spelen onderging. Na gedurende meer dan een kwarteeuw als dirigent werken van allerlei componisten vertolkt te hebben, was het mij alsof ik toen weer de eerste ontmoeting met de muziek onderging’.

Er zijn parallellen met de carrières van Eduard van Beinum en zijn opvolger, in 1961, Bernard Haitink. Beiden waren, naast chefdirigent van het Concertgebouworkest, ook eerste

[p. 297]

dirigent van het London Philharmonic Orchestra. Ook vervulden ze directies in de Verenigde Staten: Van Beinum bij de Los Angeles Philharmonic, Haitink bij het Boston Symphony Orchestra. Beiden waren in het buitenland in hun element, los van de schaduwen van voorgangers, minder belast met de erfenissen in Amsterdam. Beiden vonden in hun slopend bestaan rustpunten op het platteland: Van Beinum in zijn geliefde garderen op de Veluwe, Haitink in zijn huis in het Noord-Hollandse Bergen aan Zee. Van Beinum ontworstelde zich aan de druk van de Mahler-interpretaties van Mengelberg door te excelleren in Bruckner, Brahms en Debussy; ook deed hij heel veel voor de Nederlandse muziek. Haitink nam juist de Mahleriaanse draad weer op, omdat de tijdsafstand dat inmiddels toeliet. Beiden bouwden indrukwekkende discografieën op, ze waren allebei anti-autoritair en kregen beiden een ere-doctoraat van de Universiteit van Amsterdam.

Bart van Beinum schreef meer een familiekroniek dan een biografie-met-bronnenonderzoek. Hij spaart overigens zijn vader niet altijd, ondanks de enorme bewondering die hij voor hem heeft. Van Beinum, schrijft hij, heeft zich eenmaal gecompromitteerd met een gastdirectie in Dresden, in 1941. Maar volgende invitaties sloeg hij categorisch af. Hij werd weliswaar, met het hele orkest, lid van de Kultuurkamer, waar hij volgens de schrijver goed aan had gedaan. Deze stap werd hem na de bevrijding niet kwalijk genomen, vooral niet omdat hij een concert voor Frontzorg, waarvan de opbrengst bestemd was voor vrijwilligers aan het Oostfront, weigerde te dirigeren. Hij kon dus absoluut niet van Duitse sympathieën worden beticht. Zoals bekend kreeg Mengelberg na de oorlog voor zes jaar een verbod om in Nederland te dirigeren.

Voor Van Beinum brak na 1945 de belangrijkste periode van zijn leven aan, los van zijn verdersluipende ziekte en de eerder vermelde incidenten. Hij leidde, met Rafael Kubelik als vaste gastdirigent, in 1954 de eerste tournee van het Concertgebouworkest door de Verenigde Staten, met groot succes. Maar zoon Bart verheelt niet dat de ovaties die Kubelik in New York kreeg het succes van zijn vader nog overstegen.

Het boek is zeer leesbaar en voorziet in een lacune want totnogtoe is de betekenis van Van

Eduard van Beinum (1900-1959) - Foto Maria Austria.

Beinum absoluut onderbelicht geweest. Kostelijk zijn anekdotes als het bezoek dat de geregeld bij het orkest als gastdirigent optredende Otto Klemperer aan de familie Van Beinum bracht. Klemperer, kort na de oorlog gedeeltelijk verlamd als gevolg van een val, had moeizaam de trappen van het Amsterdamse woonhuis bestegen. ‘Hij gaf mijn moeder een ferme handdruk en offreerde haar een minder ferme doos bonbons. Collega Van Beinum duwde hij een twee meter lange jas in handen. Nadat hij was gaan zitten en Moeder gastvrij de doos bonbons op tafel had gezet, at de maestro deze achter mekaar op. Bij het tweede kopje thee sloeg Klemperer zijn stuurloze benen over elkaar, de tafel met theepot en kopjes omgooiend. “Macht nichts”, riep Vader. Toen Klemperer weer afdaalde, struikelde hij en kon zich net op tijd aan de leuning vasthouden. “Scheisse” was het laatste wat we van hem hoorden’.

Nogmaals, het is geen eminente biografie - daarvoor is de onmiskenbare bewondering van een zoon voor zijn vader te groot en zijn literaire vermogen te gering - maar ze is boeiend. Het wachten is op de verschijning, misschien september 2001, van de dissertatie over Van Beinum door de voormalig adjunct-directeur artistieke zaken van het Koninklijk Concertgebouworkest, drs. Truus de Leur. In de Philips-serie Dutch Masters verschenen intussen vele heruitgaven op Compact Disc, waaronder

[p. 298]

natuurlijk symfonieën van Bruckner (zoals de bejubelde Zevende) en werken van Schubert, Brahms, J.C. Bach en Debussy.

Jan Rubinstein

bart van beinum, Eduard van Beinum. Over zijn leven en werk, Uitgeverij Thoth, Bussum, 2000, 352 p.
Ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van Eduard van Beinum bracht de Muziekgroep Nederland een 11-delige cd-box plus DVD uit op het Q Disc-label. Deze box bevat live radio-opnames i.s.m. Radio Nederland Wereldomroep. Naast Bach, Beethoven, Brahms en het Franse repertoire (Ravel, Franck en Debussy) bevat deze reeks ook veel Nederlandse muziek van o.a. Diepenbrock, Escher, Henkemans, Hendrik Andriessen, Willem Pijper, e.a.