Ons Erfdeel. Jaargang 44

Alles ging er aan Nieuwe poëzie van Rob Schouten

In de literaire kritiek is de jongste dichtbundel van Rob Schouten, Infauste dienstprognose, gunstig ontvangen. Rode draad in de re censies was de reflectie over ‘bereshit’ in het gedicht ‘Berenshit’. In een interview met Ar-jan Peeters in de Volkskrant (15 september 2000) fulmineerde Schouten tegen de tekstredacteur van De Arbeiderspers die in de titel ‘Bereshit’ had ingegrepen en verkeerdelijk een tussen-n plaatste. Het woord refereert aan het scheppingsverhaal: het is Hebreeuws voor het begin van de schepping. Dit bijbelse beginwoord sluit paradoxaal, maar hier vooral betekenisvol, het gedicht af en roept een beeld op van zuiverheid dat geleidelijk aan bezoedeld raakt. Het gedicht ‘Hoofdeinde’ staat aan het voeteneinde van de bundel: het is een ander voorbeeld van de omkering in de compositie die zich ook, en nadrukkelijker, op thematisch gebied manifesteert. Het hogere en lagere interfereren, het paradijselijke waar het lyrisch subject naar op zoek gaat, blijkt niet te bestaan. De mens heeft die zuivere oerstaat met zijn bestaan verstoord: ‘bereshit’ blijkt voor de dichter de connotatie van onzuiverheid (of berenshit) in zich te dragen. Het verhevene wordt omgekeerd tot het scatologische (en met uitbreiding: het scabreuze). Die verdraaiings- of omkeringstechniek wordt in meerdere gedichten toegepast.

Gods eerste woordje bij het scheppen,
in medias res mag je wel zeggen,
alles nog in de zandbak en met beesten,
zich van geen enkel kwaad bewust
en zonder babylonische verwarring.

Maar na de nodige volksverhuizing,
klankverschuiving en gezichtspuntwisseling
sta je nog steeds te kijken van
direct zo'n treffende trouvaille,
want inderdaad: bereshit.

Dit slotwoord komt in allerlei varianten in Schoutens gedichten terug. Uiteindelijk eindigen alle illusies en verwachting ‘in doucheputjes en blubber’ (Ad Zuiderent). Zoals in ‘Rob Schouten viert zijn middelbare leeftijd’:

En opeens zag je het allemaal wegspoelen,
het putje in: partijtje, Talmoed, Bach,
gedachtencoördinaten, voorstellingsvermogen.
[A]lles ging er aan en ‘alles’ en niets,
‘niets’...
Niet langer duurde het, duurde, duurde het maar.

Het mensbeeld is somber (zelfs de woorden worden finaal zinledig), de toon wisselt van sarcastisch en grappig tot somber en zelfs cynisch-zwartgallig. Het ik is op drift, rondzwalkend, verloren in de chaos die hem omringt. De wereld wordt voorgesteld als een bouwpakket, maar dan met de titel van een gedicht: ‘Zonder gebruiksaanwijzing’. De onderdelen sluiten niet altijd even goed op elkaar aan, ze leiden tot verwarring en maken van de mens een verloren ik. Daarom is het ik een rusteloze zoeker, een twijfelaar die ‘in schutkleur door [z]ijn rijk’ loopt (in ‘Diagnose’). Hij is sociaal onaangepast. Het ik voelt zich vooral ontheemd, hij aanschouwt het menselijk bestaan als een ‘schichtig’ buitenstaander.

Niet alleen de buitenwereld boezemt angst in, ook de innerlijke wereld is voor het ik fundamenteel onkenbaar. In de openingscyclus ‘Zelfportretten’ typeert het personage zich als ‘bijzonder saai en niet erg sympathiek’. Ofschoon hij voldoende aanleiding vindt om aan zelfexploratie te doen (en de poëzie van Schouten een uitermate persoonlijk signatuur draagt), komt hij tot de slotsom dat zelfkennis onmogelijk is. Dit blijkt onder meer uit deze dialoog:

Vertel om te beginnen iets over jezelf.

Ik vind het moeilijk iets over mijzelf te zeggen,
vermoedelijk klink ik nogal van binnenuit;
mijn innerlijk is mij dus onbekend, [...]

(‘Intake-gedicht’).

De combinatie van beide gevoelens, de onmogelijkheid zich te conformeren aan het dagelijkse bestaan enerzijds en de onkenbaarheid van het eigenste ik anderzijds, mondt uit

[p. 281]

Rob Schouten (^o1954) - Foto Bert Nienhuis.

in een centraal thema van de bundel. Elk persoonlijk streven naar kennis en zelfontstijging is tot mislukken gedoemd. Zodat uiteindelijk alleen nog de ontgoocheling en de desillusie resten: alles gaat onverbiddelijk het putje in. Zoals het enigmatische niet kan worden omschreven en de beperkingen van het ik niet kunnen worden ontkend, zo kan het innerlijk nooit in clichés worden vastgelegd. De mens is eigenlijk een onmogelijkheid. Schouten verafschuwt het voorgeprogrammeerde ik: het ik dat door religieuze en sociale opvattingen, door kerk en school, tijdens de jeugdjaren is gevormd en waar ook later niet aan te ontkomen valt. In de cyclus ‘School met de bijbel’, waar ook het gedicht ‘Bere[n]shit’ deel van uitmaakt, wordt het godsgeloof - met een functioneel enjambement - sarcastisch in beeld gebracht: ‘[...] God is er ook/voor u! Maar 't gouden beeld hoeft niet bekeerd./En de zee ziet: het is goed.’. Niet God zegt dat het goed is, wel de zee. De natuur onttrekt zich aan clichés en gaat haar gang. Het mysterieuze van de natuur contrasteert met de nietigheid van het menselijk wezen.

Infauste dienstprognose omvat een reeks liefdesgedichten, zoals in de afdeling ‘Vrouwendienst’, waarin ook de liefde als een illusie wordt afgeschilderd. In ‘Vers’:

Vreemde niet ondertitelde lichamen,
trage gevolgtrekkingen: wie bij wie?
plus troostende geschiedvervalsing:
dat het gewoon niet ging [...].

Zelfkennis en liefde, het mysterie en het innerlijke: ze zijn fundamenteel onkenbaar, of beter: de zoektocht is tot mislukken gedoemd. Schoutens jongste poëzie is die van de ontluistering genoemd.

Dit thema van de ongrijpbaarheid wordt door Rob Schouten op verschillende manieren in beeld gebracht: grillig en vormvast, detonerend en harmonieus. Schouten hanteert een breed gamma van stijlregisters: scabreuze taal wordt afgewisseld met anekdotiek, ernst met humor, het egocentrische (concrete) met het universele (abstracte). Een procédé in enkele gedichten is de geleidelijke verschuiving van particulier naar kosmisch: de dichter gebruikt een anekdotische aanleiding die een universele lading krijgt, zodat de toon van het gedicht van parlando naar beschouwend (of abstract) verschuift. Grappig is het gedicht ‘Il suis un autre’, waarin de dichtende en wereldvreemde ik op de tram de naam Rimbaud verwart met Rambo. Het abstracte niveau is de plek waar gemijmerd wordt over de plaats van de mens in het bestaan. Het gedicht ‘Mysticus loquax’ is een van de voorbeelden:

Ik prepostmodernist, schraal was de moederborst
maar ik was onder u en hebt u mij gezien?
Ik deed maar wat en zie: voortreffelijk gestroomd,
precies de gaten in van het luchtledige
tot het ook daar begon te kerken en het werd tijd
mijn priesterschap eraan te geven en te roken zoals
mijn schoorsteen, van het zozeer veelvuldige
waarin ik mij bijtijds wist: mysticus loquax.

Aanschouw dan ook het werkelijk verbluffende
Gebrek aan idealen, troost, inzicht en liefde. [...]

Opmerkelijk in deze bundel is verder het aantal poëticale gedichten, waarin Schoutens afkeer van louter metafysische én boodschapperige gedichten wordt benadrukt. Revelerend vanuit die optiek is het gedicht ‘Huisstijl’, waarin de geleidelijke schepping van een eigen stijl als een houvast in de chaos kan worden gelezen. Schouten voelt zich als dichter een outcast (in hetzelfde gedicht: ‘meestal ben ik

[p. 282]

anders/en elders’), net als de door hem bewonderde Amerikaanse dichter John Berryman uit de ‘middle generation’ (met onder anderen Elizabeth Bishop). Zoals in vroegere bundels geeft hij ook in Infauste dienstprognose enkele vertalingen naar Berrymans magnum opus Dream Songs een plaats (meer bepaald in de cyclus ‘Kwellingen, genietingen’). Het afsluitende essay in de bundel Hoe laat is 't aan den tijd (1998) handelde precies over Berryman, van wie Schouten beweerde dat hij in zijn hoofd zit, ‘als een soort voorvader’ (p. 211). Ook Berryman ambieerde ‘anekdote-arme’ poëzie, die vooral persoonlijk, formeel en mythologisch diende te zijn. Het ik, bij Berryman Henry Bones, is een beschouwer van het menselijk gekrakeel. Zelfs de vermenging van uiteenlopende registers, de polyfone structuur en de (relatief) strakke vorm wijzen op Schoutens affiniteit met Berrymans prismatische poëzie, waarin de zin van het bestaan gethematiseerd wordt. Het ik is, zoals gezegd, een buitenstaander. Een individu met een ‘infauste prognose’. In het medisch jargon verwijst de term naar een ziektebeeld met sombere uitkomst, in militaire kringen is het een soort ‘gekkenbriefje’: een document dat iemand ontsloeg van militaire dienstplicht en, in Schoutens optiek, een getuigenis van sociale onaangepastheid. Beide betekenissen zijn op een rijk geschakeerde wijze, zowel thematisch als vormelijk, uitgewerkt. Het fragmentarische beeld dat Schouten de lezer voorspiegelt, mag dan wel infaust of mistroostig zijn, de prognose is met veel stilistische bravoure en technische vaardigheid gebracht.

Yves T'Sjoen

rob schouten, Infauste dienstprognose?, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, 2000, 62 p.