Ons Erfdeel. Jaargang 44

Enquists uitzicht

De dichter Anna Enquist houdt van voetbal. Hierover schrijft zij geregeld in Hard gras, een literair tijdschrift waarin schrijvers schrijven over voetbal. Haar nieuwste bundel gedichten draagt als titel De tweede helft. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat de naamgeving van deze bundel ontleend is aan de voetballerij. Toch hebben de gedichten weinig met voetbal te maken. Op een paar uitzonderingen na. In het gedicht ‘Waakzaam’ wordt een beeld geschetst van het fenomeen Johan Cruijff en in ‘Ongezien’ gaat het over Marco van Basten.

Al gauw wordt duidelijk dat de titel van de bundel dienst doet als omschrijving van een bepaalde levensfase en het daarbij behorende levensgevoel. In het gelijknamige gedicht wordt beschreven hoe de levensstadia zich laten vergelijken met de opbouw van een voetbalwedstrijd, inclusief de korte rustpauze.

Na de rust de kwetsuren
verbinden in letters, Handen
op tafel. Uren luisteren naar
het ruisen van ongebruikte
zenuwbanen, met ontheemde
spieren stil meehuilen. Nu,
in de tweede, de wrede helft:
afleren, opschrijven, ontberen.

Het gedicht lijkt dienst te doen als een troostend motto voor de ‘wrede’ levensfase waarin de dichter thans verkeert: de tweede levenshelft. In de gedichten wordt het schrale levensgevoel gevoed door het feit dat het moederschap aan betekenis heeft ingeboet nu de kinderen de deur uit zijn en een zelfstandig leven leiden, dat de dood langzamerhand naderbij komt nu het sterven begint onder de generatiegenoten en dat er, hoe dan ook, geen weg terug is.

In ‘Overval’ en in ‘Niemand’ wordt duidelijk hoe vriend en collega Herman de Coninck sterft waar zij bij staat. Op straat. Tijdens een wandeling in Lissabon.

Een overval trof mij op straat.
Schielijk liet ik een lichaam liggen op een oude krant,
mijn armen vouwden zich om een gezicht (...).

Over haar kinderjaren gaat ‘Uit Delft’ Maar hier blijkt dat de oude plaatsen van de jeugd niet meer betekenen dan ‘een enge thuiskomst’ en in ‘Wildzang weergezien’ moet worden vastgesteld, dat het kunstwerk ‘Wildzang’ dat in 1976 op de Bijlmerweide werd geplaatst in de loop der jaren onherkenbaar is geworden: verwaarloosd en volkomen overwoekerd. Enquist woont sinds jaar en dag in de Amsterdamse Bijlmermeer en herinnert zich in het gedicht de vroege jaren met ‘Wildzang’ als speelobject voor haar jonge kinderen: ‘Toen konden wij picknicken bij de paaltjes / de regels langs rennen met geschaafde schenen’.

De afdelingen uit de bundel dragen namen als ‘De plaatsen’, ‘Achteruit’, ‘De wegen’, ‘Vooruit’ maar maken als geheel duidelijk dat er geen achteruit meer is en dat de weg vooruit als een even moeizaam als doodlopend pad beschouwd

[p. 276]

Anna Enquist (^o1945) - Foto David Samyn.

moet worden. De ‘tweede helft’ als thematiek staat literair gezien in een rijke traditie. Het doet denken aan Vasalis bijvoorbeeld in het gedicht ‘Oud’, aan de bundel Media Vita van J.C. Bloem en aan de in dit verband onvermijdelijke Dante: ‘In het midden van mijn leven kwam ik in een groot en donker bos’. De voetbalmetafoor van Enquist steekt in deze literaire context wat magertjes af maar de opzet is maar al te duidelijk. De tweede helft van het leven is er één waarin men moet ‘afzien’. Anders gezegd: er zit op een bepaald moment weinig schot meer in het leven. Zoals de zee verdwenen is rond het voormalige eiland Schokland, waaraan Enquist een prachtige reeks gedichten wijdt, zo raakt ook het leven gaandeweg ingepolderd. ‘Stilstand’, zo luidt de laatste afdeling van de bundel.

Treffend in dit verband is de behandeling die de componist Mozart ten deel valt in deze bundel. Zowel in haar romans als in haar gedichtenbundels is de figuur van Mozart bij Enquist altijd vitaal aanwezig. In de bundel Jachtscènes wijdde zij een gehele afdeling aan zijn werk en de roman Het meesterstuk drijft zelfs voor een belangrijk deel op Mozarts Don Giovanni. Ook in deze nieuwe bundel is de componist aanwezig. Maar het heeft er veel van weg, dat het tweede-helft-gevoel van de dichter het zicht op de grote meester hier aanzienlijk beperkt. In het gedicht ‘Mozarts uitzicht’ bevindt de dichter zich in het gezelschap van toeristen tijdens een culturele trip naar Wenen en bezoekt aldaar het enige woonhuis van Mozart dat in stand gebleven is: het zogenaamde ‘Figaro’-huis. In de tweede en laatste strofe van het gedicht identificeert de dichter zich sterk met de componist die vanuit zijn huis schuin de nabijgelegen ‘Blutgasse’ in kon kijken, één van de oudste straatjes van Wenen.

Japanse vrouwen lieten het Lacrimosa
uit koptelefoons knetteren, Spanjaarden
floten de Figaro, schoolkinderen renden
rond de vitrines. Binnen deze muren,
ja, in de maat van deze vertrekken.
We drukten de wangen tegen het raam
en zagen wat gezien was: de Bloedsteeg.

‘En zagen wat gezien was’? De connotatieve lading van de straataanduiding ‘Bloedsteeg’ was voor een suggestieve afsluiting van het gedicht blijkbaar aantrekkelijk vanwege de duistere en terminale associaties, die het oproept. Maar het overdrachtelijke gewicht, dat Enquist er aan geeft, mede als gevolg van de vertaling, zegt niets over de gemoedstoestand van de componist. Bovendien wordt in het gedicht ten onrechte gesuggereerd dat de ‘koortsige’ Mozart uit de eerste strofe in dit huis met dit uitzicht gestorven is. Mozart beleefde volgens zijn biografen in het huis aan de Domgasse nr. 5 met het uitzicht op de Blutgasse zijn gelukkigste jaren. Het is Enquists uitzicht, waar het hier om gaat.

Het zicht op de ‘Bloedsteeg’, het naderen van de ouderdom, bepaalt de toon en het blikveld van de zesendertig gedichten die de bundel telt. Het is een besef dat eerder verzet oproept dan berusting. Een uitzondering hierop vormt de reeks ‘Een nieuw jaar’, dat besluit met het volgende gedicht.

Zoals wij eigenaar zijn van de woorden
bezitten wij huis tuin en kinderen,
plaats makend voor nieuwe gebruikers.

Van ons rest een voetstap in aarde,
een kus op een kinderwang. Wij moeten
lippen laten bevriezen, ogen ontsteken.

[p. 277]

 

Wij hoeden de hersenen, dragen een trog

 

vol herinnering fier op de hals. Schatten

 

zeulen we onwetend naar een einder.

 

 

 

Hoe voorzichtig wij zijn. Hoe wij oppassen

 

ook dit jaar weer niet om te vallen, niet

 

te gaan liggen, niet schreeuwen, nog niet.

Hier neemt de dichter zich voor een verloren wedstrijd zo sportief mogelijk uitte spelen. De stand van zaken voorlopig te aanvaarden. Dat voorzichtige voornemen levert in ieder geval een prachtig gedicht op.

Kees van Domselaar

anna enquist, De tweede helft, De Arbeiderspers, Amsterdam /Antwerpen, 2000, 59 p.