Ons Erfdeel. Jaargang 44

Paul de Groot: ‘de rode tsaar van Nederland’

Op 8 maart 1923 werden in Brussel, Antwerpen, Luik, Charleroi en Gent in totaal vierenvijftig communistische ‘kopstukken’ aangehouden wegens een vermeend complot tegen de veiligheid van de staat. Het ontdekken van dit ‘communistisch complot’ door de gerechtelijke instanties hield verband met toenemende sociale spanningen enerzijds en de kritiek van communisten op de Belgische deelname aan de Ruhrbezetting anderzijds. In Antwerpen werd onder anderen Paul de Groot van zijn bed gelicht, een uitgeweken Amsterdamse jood die zich van jongs af aan in de arbeidersbeweging engageerde en uitgroeide tot de grote man van het Nederlandse communisme in de periode 1930-1977.

Paul de Groot werd in 1899 als Saul geboren in een joodse wijk in Amsterdam als zoon van een diamantslijper en (vermoedelijk) een huisvrouw, die zoals zovelen vanuit sociale revolte gebroken hadden met de joodse religie en cultuur en aanhangers werden van het socialisme van Domela Nieuwenhuis. De verloochening van zijn joodse voornaam en identiteit door zoon Saul is significant voor zijn verdere geschiedenis. In 1901 vestigde het gezin zich in Borgerhout, maar al gauw konden ze verhuizen naar het chiquere Zurenborg, aan de kant van de Dageraadplaats, waar‘ouvriers de bonne condition’, diamantbewerkers en andere geschoolde handwerklui in de oudere panden tussen de statige burgerhuizen woonden, maar toch reeds over nutsvoorzieningen zoals gas, waterleiding en soms elektriciteit beschikten. Op amper twee minuten van het gezin De Groot woonde de later beroemd geworden historicus Jacques

[p. 145]

Presser, die zich de Antwerpenaren zou herinneren als een ‘schilderachtig, drankzuchtig en in het algemeen vreselijk bestiaal volk’. Samen met Presser ging De Groot naar een openbare school in Grote Hondstraat, zoals de meeste scholen in die tijd een drilschool, waar echter ook ruimte was voor vooruitgangsoptimisme, vertrouwen in de rede en in de vrije ontwikkeling van het individu. Er waaide een vrijzinnige Vlaamsgezinde wind, die ook Paul de Groot zou meevoeren in de stroming van Clarté (een groepering van pacifistische intellectuelen) en links activisme waar Jef van Extergem, Firmin Mortier en Ger Schmook hun rol speelden. Paul kon niet verder studeren; zijn vader besliste er anders over. Op 13-jarige leeftijd hoorde een arbeiderskind een bijdrage te leveren aan het gezinsinkomen en bovendien vreesde vader dat zijn nochtans veelbelovende zoon als ‘vreemdeling’ in een intellectueel beroep niet aan de bak zou komen. Tijdens de oorlog bezocht de jonge sigarenmakersleerling De Groot de Socialistische Volkshoogeschool in ‘De Werker’, het enorme, uitgewoonde socialistenhol in de Diepestraat. Hier kwam hij in contact met de kleine, maar militante groep van de Socialistische Jonge Wacht rond Van Extergem, die opkwam voor ‘spek en bonen’, voor ‘internationalisme’ en voor ‘Vlaanderen’ en die de kern zou gaan vormen van de communistische beweging in het Antwerpse. Op het eerste congres van de Kommunistische Partij-Vlaamse Federatie, in Gent, op 11 januari 1920, voerde De Groot het woord en herdacht hij de ‘heldhaftige kameraden’ Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg die precies een jaar geleden vermoord waren. ‘Zwart van het volk zag het er niet’, schrijft Jan Willem Stutje, ‘Weinigen zullen vermoed hebben dat de mannen die binnendruppelden het eerste congres van de Kommunistische Partij-Vlaamse Federatie vormden’. De auteur verklaart de aantrekkingskracht van het communisme voor De Groot uit diens minderheidspositie als jood, Nederlandstalige en arbeider. Het communisme was voor hem een leer van verlossing, de Sovjet-Unie was en bleef de heilsstaat, die alle onrecht wreekte en uitbuiting uit de wereld hielp.

Hoewel de reële invloed van de Belgische communisten erg gering was in de naoorlogse periode - ook Stutje legt hier de vinger op - veroorzaakten ze een onevenredige angst bij de gezagsdragers. Het vermeende ‘communistische complot’ in 1923 was daar een uiting van. Voor Paul de Groot, die de dag van zijn arrestatie reeds vrijgelaten werd, had dit grote gevolgen. Hij nam de verdediging van zijn kameraden op en kreeg begin april 1923 het bevel België onmiddellijk te verlaten, omdat hij zich als buitenlander had bemoeid met Belgische aangelegenheden en zodoende staatsgevaarlijk werd bevonden. De Groot laakte zijn uitwijzing in scherpe bewoordingen. Hij voelde zich martelaar van de klassenstrijd: ‘Ik word niet verbannen omdat ik tot een andere nationaliteit behoor. Hier is geen kwestie van nationaliteit, - hier is slechts kwestie van klasse.’

Inmiddels was De Groot kort na de Eerste Wereldoorlog getrouwd met Sally Borzykowska, een joods-Russische juweliersdochter, die in Antwerpen werk vond als sigarettenmaakster. Toen ze hun enige dochter kregen, stopte Sally met werken en trok het gezin in bij Pauls ouders, tot het moment van zijn uitwijzing. Na omzwervingen in Duitsland en Frankrijk, die hem zowel contacten als internationale ervaring opleverden, keerde De Groot terug naar Amsterdam, waar hij ongeveer tien jaar nodig had om zich te ontpoppen als de ‘Nederlandse Stalin’, ‘de Rode tsaar van Nederland’.

Gedetailleerd en bijzonder goed gedocumenteerd schetst Jan Willem Stutje de intriges, conflicten, botsingen en wrijvingen binnen een hopeloos verdeelde, door de Sovjet-Unie gedomineerde communistische beweging. De Groot voerde meedogenloos oekazes uit van de Komintern en kon zich ondanks alles handhaven aan het hoofd van de partij, meer dan veertig jaar lang.

Tussen alle tactische en strategische wendingen van De Groot in de bevreemdende, beklemmende politieke cultuur van het Nederlandse communisme, vangen we pas echt een glimp op van 's mans persoonlijkheid als zijn echtgenote en dochter in 1942 weggevoerd worden naar Westerbork, om later naar Auschwitz gedeporteerd en er vermoord te worden. De Groot kon zich niet indenken dat zijn dierbaren als joden waren gepakt. Net als zijn uitwij zingin 1923 zou hij de deportatie uitleggen als een vervolging van een politieke overtuiging en bovendien het gevolg van verraad (toeval bestond niet in de gedachtewereld van De Groot). Dit trauma verklaart mede waarom Paul de Groot zelfs na 1956 een hardnekkige verdediger van het stalinisme gebleven is. De prijs die hij had moeten betalen

[p. 146]

voor wat hij zag als zijn achteloosheid en roekeloosheid in het verdedigen van zijn ideaal, was te hoog geweest om dat ideaal loste laten en toe te geven dat het de verdediging van een onmenselijke dictatuur impliceerde. Vandaar ook dat na de bevrijding alle discussies en interne oorlogen in de CPN in het teken van de oorlog bleven staan. Voor de meer en meer in een waanwereld verkerende Paul de Groot vormde de oorlog een ankerpunt dat zijn wereldbeeld bijeen hield.

Zelf kon hij in 1942 wegvluchten en hij zou ook later in de oorlog de dans ontspringen. Er zijn enkele brieven aan Sally en Rosa bewaard die hij nooit verstuurde, vol zelfbeschuldigingen en spijt: ‘Saltje, 's nachts droom ik dikwijls dat ik jullie kom afhalen en we samen in de trein naar huis zitten, jullie mager, jij grijs en Rootje misschien krom van de ischias, maar toch levend en ademend... Altijd was jij goed en lief, je had alles voor mij over alsof ik een god was. En ik was zo ondankbaar en heb je zo weinig geacht.’ Het zijn zeldzaam ontroerende epistels van een narcistische man, vooral als je ze naast de typering door Gerard Kornelis van het Reve legt, die zijn walging voor de huisvriend van zijn ouders niet onder stoelen of banken stak: ‘Ik was bang voor hem. Vaak zagen we hem met zijn blauwig paars gezicht en rundervagijn van een mond, in een hoek vande keuken... aan een tafeltje zitten, waarop hem door Sallie grote hoeveelheden voedsel werden geserveerd. De wijze waarop de man at, had iets onzedelijks... Uit zijn gezicht spraken verachting, wantrouwen en, vooral, haat jegens alles in het algemeen en jegens het voedsel in het bijzonder’ (Nader tot U).

Aan het begin van zijn boek stelt Jan Willem Stutje allerlei vragen die de psyche van zijn hoofdrolspeler betreffen - vragen naar diens achterdocht die naarmate hij ouder werd paranoïde vormen aannam, naar zijn zwijgzame, onbewogen, sfinxachtige houding, naar de spanning tussen de échte Paul de Groot en zijn mythe, naar zijn onbeheerste en tirannieke gedrag, zijn onberekenbaarheid, zijn ambivalentie. Gevoelens van minderwaardigheid konden omslaan in overmoed en megalomanie, angst in roekeloosheid, zwakte in kracht. Stutje is echter geen psychohistoricus. Hij onderneemt voor antwoorden op zijn vragen geen zoektocht in de binnenwereld van De Groot of in zijn verhoudingen met significante anderen (ouders, leraren, geliefden, leermeesters,...) maar richt zich bijna exclusief op de buitenwereld, de sociale, culturele en politieke context waarin Paul de Groot zich bewoog. ‘Misschien kon een beter begrip van de wereld waarin De Groot leefde, diens raadselachtigheid verminderen’, zo schrijft hij. Terecht hoedt Stutje zich voor een psychologiserend reductionisme waarbij de pathologie van De Groot in feite ook zijn politiek handelen zou pathologiseren. Hij zoekt integendeel in de verwevenheid van het persoonlijke en het publieke een genuanceerder beeld, dat De Groots uniciteit relativeert en hem ook minder demonisch maakt. Toch ligt het accent in deze biografie zeer duidelijk op het publieke en bovendien ook op hetgeen Stutje rechtstreeks uit zijn indrukwekkende lijst archief- en andere bronnen kon opdelven. Hij waagt zich zelden aan een interpretatie waarvoor hij niet direct aanwijzingen in zijn geschreven bronnen heeft gevonden. Het beter begrip van de wereld waarin De Groot leefde, vermindert zijn raadselachtigheid dan ook slechts ten dele. Ietwat onbevredigend (en dus tot verder nadenken aanzettend) op het punt van De Groots psyche én de psychologische macht die hij meer dan veertig jaar uitoefende over nochtans ‘met rede begiftigde partijgenoten’, is deze biografie vooral een uitstekend middel geworden om meer inzicht te bieden in de merkwaardige geschiedenis van het twintigste-eeuwse communisme.

Gita Deneckere

jan willem stutje, De man die de wegwees. Leven en werk van Paul de Groot 1899-1986, De Bezige Bij, Amsterdam, 2000, 610p.