Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 141]

Publicaties

Alle wegen vertrekken vanuit Brussel

Twee turven van Mercatorfondsboeken trachten ons wegwijs te maken in het culturele en artistieke leven van Brussel. Een legertje Brussel- en kunstkenners stuurt ons op pad. In het eerste boek putten Geert van Istendael, Jacques de Decker, Josep Ramoneda en Claire Billen zich uit in beeldrijke omschrijvingen die de nuchtere titel Brussel moeten verfraaien. Hun ijver doet denken aan de tekeningetjes van het blote koppeltje dat onvermoeibaar de puntjes uitbeeldt in ‘Liefde is...’. Brussel is... ‘een kluwen van grenzen’, ‘een centrum van allerhande netwerken’, ‘het convergentiepunt van een veelheid van verbindingen’, ‘de ontmoetingsplaats van de verschillende identiteken die samen de Belgische puzzel vormen’, ‘een lappendeken van perioden, functies, stijlen, projecten en concepten’, ‘een niet altijd harmonieuze maar in ieder geval zeer boeiende synthese van de meeste ambities van een westerse stad’,... De eenheid schuilt in Brussel duidelijk in de veelheid. Brussel, kruispunt van culturen, zo vat het tweede boek bij de gelijknamige Europalia-tentoonstelling de beeldspraak samen. Anders dan bij de hoofdstad van Frankrijk leiden alle wegen niet naar de hoofdstad van het Vlaams Gewest, België, Europa. Nee, de wegen vertrekken vanuit Brussel. In Brussel blijf je niet. Je verblijft er om vandaag of morgen weer te vertrekken (en terug te keren). Je bent in Brussel eeuwig te gast. Haast iedereen heet er - of hij wil of niet, er blijft of vertrekt - ‘gastarbeider’ en ‘vreemdeling’.

Stenen en mensen maken de stad. In het eigentijdse Brussel staat het deel al vlug voor het geheel. De steen voor de stad. De stad voor het land. Zo gaat dat nu eenmaal met een kruispunt. Voor je het weet staat de stad, zoals bij Geert van Istendael, voor het leven zelf. Het leven dat zich vernieuwt door zich voortdurend te vernietigen. Brussel heeft geen oog voor het overzicht, mist de zin voor het geheel. Blinde (ver)-bouwprojecten veegden hele wijken van de kaart: het hooghartige Justitiepaleis, de Noord-Zuid spoorwegverbinding, het Manhattan-project, de Europese wijk. De lappendeken Brussel mist samenhang. Over de wonden kun je lang mopperen. Je kunt ook je aandacht richten op de scherven en in het overgebleven deelde charme van het geheel ontdekken. ‘Brussel heeft geen zin in grote lijnen,’ schrijft Geert van Istendael. ‘Maar van details kan Brussel niet genoeg krijgen. Een woord, een gevelsteen, een balkon, een bijnaam.’ Drie opeenvolgende gevels in dezelfde stijl vind je in Brussel nauwelijks. Gevels in verschillende stijlen des te meer. Met haar zin voor het detail en bastaardij oogt de hoofdstad van gesjoemel, grondspeculatie en verbrusseling plots politiek correct. Van Istendael: ‘De huizen hier zijn, bij elkaar opgeteld, de metafoor van Brussels menselijkheid. Naast elkaar bestaan, zich niet storen aan de verschillen, in combinaties die bij een eerste beschouwing het woord “onmogelijk” oproepen, in fantastische stapelingen die, ondanks hun wankel evenwicht, toch overeind blijven.’ Zo de huizen, zo de bewoners?

In de hoofdmoot van het boek Brussel schetst Claire Billen de historische ontwikkeling van de stad. Je leest hoe Bruocsela (plaats in het moeras) zich langzaam maar zeker met de haren optrekt uit het moeras en het pas laat schopt tot onbetwistbare hoofdstad, ondanks eeuwen aanwezigheid van elkaar afwisselende machthebbers. Brussel was altijd al een stad onder concurrerende steden. En al vonden er tussen 1888 en 1958 vijf wereldexpo's plaats, Antwerpen, Gent, Luik en Charleroi lagen voortdurend op de loer. (Ook in Europa anno 2000 is Brussel Culturele Hoofdstad onder de vele.) Billen schrijft als een volleerde (hoog)lerares geschiedenis: keurig en correct, droog en braafjes. Maar als de juf haar vingertje opsteekt, kun je maar beter de oren spitsen. Bij de migratiecijfers bijvoorbeeld. ‘De stijging van het aantal vreemdelingen is nooit sterker geweest en sneller gegaan dan tussen 1920 en 1930. De recente immigratie is heel wat minder groot dan de immigratie uit Vlaanderen en Wallonië in de 19e eeuw. (...) Een grote stad is een smeltkroes en kan niet anders dan een gemengde cultuur hebben. Ze assimileert geleidelijk, soms bruusk, individuen en gezinnen die een verschillende afkomst hebben,

[p. 142]

verschillende talen spreken, er andere gewoonten op nahouden, en vooral, die in zeer veel gevallen niet vertrouwd zijn met het leven in de stad. Brussel was en is nog steeds een geweldige machine die mensen een metamorfose doet ondergaan en hen tot stedelingen maakt. In de 19e eeuw gebeurde dat met plattelandbewoners uit andere streken van België, in de jaren zestig en zeventig met Marokkaanse en later met Turkse gezinnen.’ Ondergronds verdeelt de Zenne nog altijd de bevolking. De vallei blijft volks, de berg koninklijk: ‘opklimmen op de sociale ladder betekende lange tijd opklimmen uit de vallei.’ En de rijke Europese en Amerikaanse ambtenaren? Die nemen de (buiten)-wijk.

Brussel, kruispunt van culturen volgt de ondoorgrondelijke wegen van de kunst. Schilders, beeldhouwers en schrijvers zoeken een poos hun heil in Brussel. De Fransen heten in hun woelige negentiende eeuw veelal balling. In het jonge België profiteren ze van een liberale grondwet, rust en/of werkgelegenheid en lage huurprijzen. De beroemdsten onder hen: Jacques-Louis David, Victor Hugo, Charles Baudelaire, Alexander Dumas, Auguste Rodin. Buitenlandse kunst op Brusselse salons en tentoonstellingen van Les XX en La Libre Esthétique laten sporen na. Gustave Courbets realistische doeken boren in België een sociaal bewogen schilderlader aan, van Joseph Stevens en Charles de Groux over Félicien Rops en James Ensor naar Constantin Meunier en Eugène Laermans. De landschapsschilders van Barbizon (Millet, Rousseau) maken in België school in en rond Tervuren (Boulenger). Georges Seurat brengt menig ‘vingtist’ in de ban van het pointillisme. Willy Finch, Anna Boch, Théo van Rysselberghe, Georges Lemmen, Henry van de Velde, Jan Toorop: ze zwichten allemaal een poos voor het ‘kleine puntje’.

Jan Toorop is de modernste onder de Nederlanders die de - Parijse - mosterd komen halen in Brussel. Brussel, kruispunt van culturen voert hem achtereenvolgens op als tachist, pointillist, symbolist, bemiddelaar tussen Khnopff en Klimt, Brussel en Wenen. In de vroege jaren tachtig liep hij school op de Brusselse academie, samen met een zekere Van Gogh. In 1885 sloot hij zich aan bij Les XX. De Nederlanders pasten zich naadloos aan aan het Brusselse kunstleven. In het kielzog van de nu mak ogende landschap schilder Willem Roelofs, op het grensvlak tussen romantiek en realisme, streek tussen 1850 en 1890 een ware kunstenaarskolonie Nederlanders in Brussel neer. In het welvarende Brussel zagen ze hun kans schoon om zich artistiek te herrijken en financieel te verrijken. Pers en collega-schilders omarmden hen als ‘Hollando-Belges’, halve Belgen dus. Tot ze weer, vroeg of laat noordwaarts trokken.

Vooral in de jaren 1850-1914 werd het Brusselse kruispunt druk bezocht door kunstenaars en intellectuelen, al leidden de meeste wegen toch weer naar Parijs. Enkel de wegwijzers ‘symbolisme’ (Rops, Khnopff, Mellery, Maeterlinck, Verhaeren) en ‘art nouveau’ (Horta, Van de Velde, Minne) wijzen richting Belgische hoofdstad. Na de Eerste Wereldoorlog mist Brussel herhaaldelijk de aansluiting met de avant-garde. Wel houden galeriehouders als Georges Giroux en Paul-Gustave van Hecke de vinger aan de pols. Magritte en zijn surrealistische spitsbroeders zetten Brussel weer even op de kaart. Cobra ontleent twee letters aan Brussel. Marcel Broodthaers goochelt met taal, mossel en poëzie. Maar het verkeer neemt zienderogen af. Onderweg verandert het kruispunt in een vrijblijvende parkeerplaats voor kunstwerken en kunstenaars. Brussel heet niet langer een artistiek maar een administratief knooppunt. Aan het slot van de tentoonstelling en het boek verwonderen vier eigentijdse kunstenaars zich over elkaars aanwezigheid. Een Duitser, Spanjaard, Tanzaniaanse en Belg houden het beeld van een cultureel kruispunt kunstmatig in leven. Door omstandigheden bevinden ze zich in het kluwen, centrum, convergentiepunt, in de lappendeken die Brussel heet. Dat lot delen ze alvast met de dertig procent ‘vreemdelingen’ en de vele duizenden pendelaars uit het achterland.

Kurt de Boodt

Brussel, Mercatorfonds, Antwerpen, 2000, 301 p.
Brussel, kruispunt van culturen, Mercatorfonds, Antwerpen, 2000, 336 p.