Ons Erfdeel. Jaargang 44

De Nederlandse (literaire) non-fictie in vertaling

Evenals in de voorgaande jaren werd op de afgelopen Frankfurter Buchmesse weer naar vele uithoeken van de wereld Nederlandse non-fictie verkocht. Zo ging Eelco Runia's Waterloo, Verdun, Auschwitz naar Knopf in Amerika, Piet Vroons Verborgen verleider naar Riuniti in Italië, Matthijs van Boxsels De encyclopedie van de domheid naar het Zweedse Norstedts, Geert Maks Amsterdam en De eeuw van mijn vader en

Het Nederlands instituut te Rome voor de verbouwing.

Douwe Draaisma's Metaforenmachine naar uitgevers in Hongarije en Ger Groots gesprekken met filosofen (Twee zielen) naar Litouwen. Bovendien was er grote belangstelling (van Engeland tot Japan) voor De renner van Tim Krabbé, ooit ‘het beste literaire sportboek in de Nederlandse taal’ genoemd.

Wat beweegt buitenlandse uitgevers om juist deze titels in hun fonds op te nemen? Met andere woorden wat is de speciale aantrekkingskracht van deze Nederlandse boeken buiten de grenzen? Bij een eerste blik is in ieder geval duidelijk dat het hier niet gaat om de non-fictie in het algemeen, maar om een heel specifieke vorm: de zogenaamde literaire non-fictie.

Internationaal gezien is de literaire non-fictie de afgelopen jaren steeds meer in de mode gekomen, en worden er in Frankfurt voor dit soort boeken door uitgevers steeds vaker hoge voorschotten bij de rechtenverkoop betaald.

Overal ter wereld blijken non-fictie lezers een groeiende behoefte te hebben om niet alleen iets te leren uit een verantwoord boek van een deskundige, maar vooral om geprikkeld te worden, nieuwsgierig gemaakt te worden. Non-fictie schrijvers hebben tegenwoordig veel meer vrijheid dan vroeger bij het kiezen van hun onderwerp en de stijl waarmee ze dit benaderen.

Vooral uit de Angelsaksische wereld komt een stroom aan boeken over de meest uiteenlopende onderwerpen als het meten van de lengtegraad, de geschiedenis van de kabeljauw, van water, chocolade, de tulp, nootmuskaat, excentrieke boeken als de reis van een giraffe van

[p. 139]

Marseille naar Parijs, en, sinds het enorme succes van Stephen Hawkings A Brief History of Time eind jaren tachtig, heel veel boeken over natuurwetenschappen en wiskunde, met vaak een grote nadruk op de persoonlijke benadering van de auteur.

Toen het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds (NLPVF of kortweg het Produktiefonds) in 1997 begon met de promotie van literaire non-fictie, was het zaak om allereerst te bepalen welke boeken daar wel en welke er niet onder zouden vallen. In het algemeen is toen gesteld dat literaire non-fictie titels zich in ieder geval door een kwalitatief hoogstaand proza zouden moeten onderscheiden en bovendien door een oorspronkelijke behandeling van het onderwerp.

Voor de selectie van de non-fictie boeken die het Produktiefonds in zijn jaarlijkse brochures opneemt, werd dezelfde werkwijze als bij de fictie gevolgd: boeken werden gekozen op grond van hun kwaliteit, hun commercieel succes of eventueel toegekende literaire of wetenschappelijke onderscheidingen.

Hoewel het duidelijk was dat bepaalde non-fictie zoals de zuiver wetenschappelijke en ook de zogenaamde informatieve non-fictie (doe-het-zelf, hobby, enz.) niet tot de literaire non-fictie behoren, was het van het begin af aan ook duidelijk dat het niet altijd een uitgemaakte zaak zou zijn of een boek wel of niet tot de literaire non-fictie gerekend moest worden.

Tim Krabbé's eerder genoemde De renner zal door sommigen (onder wie wellicht de schrijver zelf) fictie genoemd worden. Maar wat in Nederland als fictie wordt verkocht, wordt in Angelsaksische landen vaak als non-fictie beschouwd. De Engelse uitgever Granta van Een mond vol glas van Henk van Woerden, een mengeling van reisverhaal en historisch onderzoek, was stomverbaasd dat dit boek in de Nederlandse boekwinkels bij de romans ligt. In Engeland is A Mouthful of Glass non-fiction, hoewel het in de Amerikaanse uitgave de fictie-achtige titel The Assassin heeft gekregen.

Omdat de term ‘literaire non-fictie’ enigszins dubbelzinnig is, wordt soms ook wel gekozen voor ‘verhalende non-fictie’ of quality non-fiction. In Engeland en Amerika noemt men het nu eens literary non-fiction, dan weer new non-fiction, naar analogie van new journalism van Tom Wolfe - in feite de godfather van het genre. In Duitsland spreekt men nog steeds van Sachbuch, hoewel ook het erzählende Sachbuch steeds vaker gehoord wordt. Frankrijk blijft zich halsstarrig verzetten tegen de Angelsaksische non-fictie, alles wat goed geschreven is heet littérature. Wat in Nederland non-fictie genoemd wordt, zijn in Frankrijk essais of documents. In Denemarken ten slotte lijkt een goede oplossing gevonden te zijn: non-fictie heet daar faklitteratur en fictie skjønlitteratur.

Aangezien literaire non-fictie zo'n vage en ruime term is, waaronder vele verschillende genres kunnen vallen (van brieven en (auto)biografieën tot reisverslagen, essays en monografieën), ligt de vermenging met fictie ook sneller voor de hand.

Wanneer men naar de fictie- en non-fictie bestsellerlijsten in Nederland kijkt, valt het op dat regelmatig boeken uit de ene categorie op de andere lijst voorkomen. Een goed voorbeeld hiervan zijnde boeken van Geert Mak. Met name zijn laatste boek, De eeuw van mijn vader, probeert verschillende genres met elkaar te verbinden: het persoonlijke verhaal van zijn familie met de politieke en sociale geschiedenis van de twintigste eeuw.

Maar niet alleen vermengt de non-fictie zich met de fictie, ook vanuit de fictie zijn er steeds vaker experimenten te zien in de richting van de non-fictie. Naast autobiografische romans zijn er nu ook romans over wetenschappelijke onderwerpen als Houellebecqs Elementaire deeltjes of Guedj, De stelling van de papegaai, een geschiedenis van de wiskunde in de vorm van een roman. Overigens ziet men deze vermenging van werkelijkheid en fictie niet alleen in de literatuur, maar ook in de film, zoals onlangs nog bleek tijdens het IDFA, het festival van de documentaire film in Amsterdam.

Bepaalde genres raken aan zowel fictie als non-fictie, zoals de reisliteratuur met de meer literaire Cees Nooteboom versus de meer journalistieke Carolijn Visser, en het essay met de literaire essays van Charlotte Mutsaers tegenover meer beschouwende essays als van de cardioloog A.J. Dunning. Overigens karakteriseert de auteur Ian Buruma zijn werk als ‘reis-essayistiek’.

Hoewel binnen de literaire non-fictie de genregrenzen enorm vervaagd zijn, zou als gemeenschappelijke noemer kunnen gelden dat de stem van de schrijver in zijn werk veel sterker is geworden, wat tegelijk ook het literaire karakter ervan bepaalt.

Ten slotte worden tussen fictie en non-fictie

[p. 140]

Piet Vroon (1939-1998) - Foto Willy Dee.

over en weer technieken van elkaar geleend. In de fictie worden historische documenten, citaten en journalistieke methoden gebruikt. Journalist-schrijver Geert Mak daarentegen gebruikt anekdoten en persoonlijke geschiedenissen om het historische verhaal van Amsterdam en Jorwerd te vertellen en bioloog-schrijver Tijs Goldschmidt wisselt in Darwins hofvijver zijn persoonlijke reisdagboek af met stukken wetenschappelijke verhandeling.

De afgelopen tien jaar hebben steeds meer Nederlandse wetenschappers en journalisten zich op het terrein van de literaire non-fictie begeven: historici als Herman Pleij en A.Th. van Deursen, biologen als Midas Dekkers en Tijs Goldschmidt, psychologen als Douwe Draaisma en Piet Vroon, filosofen als Ger Groot en Hans Achterhuis en journalisten als Geert Mak en Frank Westerman.

Zij allen kunnen zich bovendien beroepen op een groot historisch voorbeeld: Johan Huizinga. Hoewel zijn Herfsttij in historisch opzicht misschien achterhaald is, wordt het om zijn literaire waarde vandaag de dag nog steeds gelezen en in steeds weer nieuwe talen uitgegeven, waaronder onlangs nog een geheel nieuwe vertaling in het Engels.

In 1996 werd Frits van Oostroms Maerlants wereld als non-fictie boek bekroond met de AKO Literatuur Prijs; Darwins hofvijver was in 1995 genomineerd voor dezelfde prijs, evenals Patricia de Martelaere's Een verlangen naar ontroostbaarheid het jaar daarvoor.

Tot de meest opvallende successen van Nederlandse literaire non-fictie boeken in het buitenland behoren:

- Darwins hofvijver: vertaald in het Engels, Duits, Italiaans, Japans, Pools en in voorbereiding in het Frans;

- Douwe Draaisma, De metaforenmachine, een fascinerende tocht door de geschiedenis van de filosofie en de psychologie met als thema de metaforen die gebruikt werden om het geheugen te beschrijven: vertaald in het Duits, Engels, Spaans en binnenkort ook Italiaans en Hongaars;

- Geert Mak, Een kleine geschiedenis van Amsterdam: vertaald in het Engels, Duits, Tsjechisch en binnenkort Hongaars;

- Piet Vroon, Verborgen verleider. Een psychologie van de reuk: vertaald in het Duits, Engels, Spaans, Japans, en binnenkort Koreaans en Italiaans;

- Midas Dekkers, Lief dier. Over bestialiteit: vertaald in het Deens, Engels, Duits en Japans en De vergankelijkheid: vertaald in het Duits, Deens, Engels en binnenkort Italiaans.

Al deze verschillende typen boeken worden door het Produktiefonds ondersteund. Door middel van Engelstalige brochures en promotiedossiers (waarin een vertaling van een hoofdstuk en een interview met de auteur), en internationale conferenties in Amsterdam over actuele onderwerpen uit de literaire non-fictie, worden de buitenlandse uitgevers bekendgemaakt met het gevarieerde aanbod van de Nederlandse literaire non-fictie.

Een van de belangrijkste instrumenten van het Produktiefonds voor de verspreiding van de Nederlandse non-fictie (én fictie) zijn natuurlijk de vertaalsubsidies. Buitenlandse uitgevers kunnen tot 70% van de vertaalkosten vergoed krijgen. Het afgelopen jaar werd voor ruim 40 non-fictie boeken subsidie aangevraagd, een duidelijke toename van de 9 aanvragen in het eerste jaar (1997), en de 24 aanvragen in 1999. Hiervan werd zo'n 30% vertaald in het Duits, 20% in het Engels, 10% in het Frans en de rest in andere talen.

Behalve de verheugende constatering dat het dus goed gaat met de Nederlandse non-fictie in het buitenland, is het vooral ook interessant te zien dat in veel kleinere landen niet meer alleen gekeken wordt naar het aanbod van belangrijke non-fictie leveranciers als Amerika en Engeland, maar dat er een toenemende belangstelling merkbaar is voor wat een klein land als Nederland te bieden heeft.

Maarten Valken