Ons Erfdeel. Jaargang 44

Nieuw toneelrepertoire van Nederlandse bodem

Het gaat goed met de Nederlandse toneelschrijfkunst. Aan het begin van het seizoen 2000-2001 ging een aantal voorstellingen in première aan de basis waarvan recente, oorspronkelijk Nederlandstalige teksten lagen, zowel van gevestigde als van beginnende auteurs. Op zichzelf een verheugende ontwikkeling - maar of voor elk van die teksten een geprolongeerd bestaan is weggelegd, dat is voorlopig de vraag. Nu eens mist het werk daarvoor eenvoudigweg de kwaliteit, dan weer kent het een nogal exclusieve verbintenis met het uitvoerende gezelschap, en tot slot: soms speelt het al te nadrukkelijk in op een snel vervluchtigende actualiteit.

Dat laatste geldt in sterke mate voor Bernhard, een tekst van Gerardjan Rijnders, omdat het niet meer en niet minder is dan een gelegenheidsstuk: Rijnders schreef en regisseerde het voor Sigrid Koetse als cadeau bij haar afscheid - wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd-van Toneelgroep Amsterdam. Bernhard is een verwarrend stuk, omdat het tegelijk een eerbetoon is aan de ‘aristocrate van het Nederlandse toneel’ èn een parodie op de genrestukken waarin dergelijke diva's doorgaans gloriëren. Met Rijnders' voorliefde voor een dergelijke verwarring zijn we inmiddels wel vertrouwd, maar de ongerijmd-

[p. 121]

heden staan hier nauwelijks meer in een redelijke verhouding tot de elementen die nodig zijn voor de ontwikkeling van het drama.

Vooral het tweede deel helpt de voorstelling definitief om zeep. In het deel vóór de pauze kan men nog genieten van het vermoeide cynisme van de oudere actrice - die normen en waarden ziet vervagen en voor wie ‘de Brakke Grond klinkt als een beerput’. Mevrouw Koetse neemt hier de tijd: langzaam zegt ze haar clausen, schaamteloos genietend van haar eigen trage dictie. In het deel na de pauze, waarin Koetse als Beatrix-look-alike de rol speelt die haar in het eerste deel wordt aangeboden, drijft Rijnders in verhevigde mate de spot met de gemeenplaatsen van het klassieke repertoiretoneel. De kracht van de parodie raakt echter al na tien minuten verzwakt doordat tekst en beeld teloorgaan in een Wim T. Schippersachtige zouteloosheid, waar men van een man als Rijnders iets pittigers en vernuftigers had verwacht. Zodat Bernhard uitdraait op een flinke deceptie, na een begin dat wel degelijk een belofte inhield.

In een productie van het Amsterdamse impresariaat Wim Visser ging in het najaar een toneelstuk van Eli Asser, befaamd auteur van vele (komische) televisieprogramma's, in première. In Aan de vooravond geeft de thans 77-jarige auteur een gedramatiseerd beeld van de ontruiming van de joodse psychiatrische inrichting Het Apeldoornse Bos in januari 1943. Waarschijnlijk wordt in de literatuur voor het eerst verslag gedaan - zij het summier - van deze ontruiming in Gerard Reve's novelle De ondergang van de Familie Boslowits (1946). Daar vertelt de moeder van de hoofdpersoon, nadat een buurvrouw het nieuws van de deportatie heeft gebracht: ‘De doktoren en verpleegsters zijn bij de patiënten gebleven, wist je dat?’. Blijven

Sigrid Koetse in ‘Bernhard’. Tekst en regie Gerardjan Rijnders - Foto Serge Ligtenberg.

of meegaan, precies over dàt dilemma, over de innerlijke verscheurdheid van degenen op wie de patiënten moesten kunnen vertrouwen, gaat Aan de vooravond, dat voor een belangrijk deel gebaseerd is op Assers eigen ervaringen. Hij heeft die ervaringen verwoord in een bedachtzame stijl die vooral literair is, maar die op een podium niet altijd werkt. Hier wreken zich het talent en de ervaring van een man die in de eerste plaats literator en scenarist is, maar voor wie een theaterpubliek een voorlopig onverkende doelgroep is.

Veel kwalijker is echter dit: dat aan de regie van de ervaren toneelmaker Lodewijk de Boer alles maar dan ook alles cliché is, van dictie en mimiek tot mise-en-scène en lichtplan. Als

[p. 122]

iemand onzeker wordt, begint hij als een bezetene op zijn nagels te bijten; vrolijkheid wordt geuit door middel van zingen en springen; bij het horen van slecht nieuws blijft de aangesprokene eerst doodstil (‘als aan de vloer genageld’) staan, om zich vervolgens wild (‘als door een wesp gestoken’) in de coulissen te storten. De enige die aan deze tenenkrommende stereotypie ontsnapt, is Gees Linnebank,de meest ervaren acteur te midden van de jonge cast, al irriteren ook bij hem de ronkende dictie en het weidse gebaar. Een gevolg van dit alles is dat de beoogde beklemming volledig achterwege blijft. En opmerkelijk genoeg roept dat ene zinnetje uit de Familie Boslowits - ‘De doktoren en verpleegsters zijn bij de patiënten gebleven, wist je dat?’ - meer emotie op dan twee lange uren Aan de vooravond bij elkaar.

Maria Goos, bekend scenarioschrijfster van populaire tv-series als Pleidooi en Oud Geld schreef voor Het Toneel Speelt uit Amsterdam een als ‘tragikomedie’ aangekondigd stuk met de eenvoudige titel Familie. Voor Goos is de confrontatie met het theaterpubliek eveneens nieuw, en ook Familie voldoet lang niet altijd aan de eisen die een goed geschreven toneeltekst vergt. Daarvoor heeft het stuk te veel van een eigentijdse soap - het hapklare genre waarin suggestieve stilte wijken moet voor wild geraas en de psychologie van het individu er minder toe doet dan het snel wisselende netwerk van onderlinge relaties. Er wordt heel wat gezegd, geroepen en gescholden in Familie, er is veel aandacht voor wederzijdse sympathieën en antipathieën - vooral het laatste -, maar wat de familieleden in vredesnaam bezielt dat ze alleen maar zò en niet anders met elkaar om kunnen gaan, dat blijft behoorlijk in het ongewisse.

Te genieten valt er uiteindelijk genoeg, vooral van het fabelachtige acteerwerk van de spelers, voor een deel bekend uit de series van Maria Goos, zoals ook Willem van de Sande Bakhuyzen de vaste regisseur is van haar televisiewerk. Gaandeweg moeten de acteurs - vooral Peter Blok, intussen genomineerd voor de Louis d'Or- het stuk steeds meer redden, omdat zowel tekst als regie het min of meer af laten weten: inhoudelijk nemen de ontwikkelingen een haast banale wending, terwijl het toneelbeeld, bijna letterlijk, de platte dimensie krijgt van een kitscherige kerstkaart.

Tot slot een productie van Theatergroep Toetssteen, de ‘professionele amateurs’ uit Amsterdam, die een paar jaar geleden met het eigenzinnige koningsdrama Emily of het geheim van Huis ten Bosch enig opzien baarden. Voor hen en voor regisseur Jan Keja haalde Don Englander zijn Renny M. Show uit de bureaula, een tekst die hij twintig jaar geleden schreef, maar die nooit eerder werd uitgevoerd. Het stuk doet in de verte denken aan De kersenbijter, de hilarische afscheidsvoorstelling van De Federatie uit Maastricht, waarin auteur Peer Wittenbols het publiek meevoert achter de coulissen van een benefietavond voor kanker-patiëntjes. Van de eigenlijke optredens op die avond maken we als toeschouwer niets mee, en het belangrijkste verschil met het stuk van Englander is, dat de toeschouwers bij de laatste als het ware vóór en achter de schermen tegelijk zijn. De tekst van de Renny M. Show mag misschien minder krachtig en compact zijn dan die van Wittenbols, het spel dat schrijver en regisseur spelen met werkelijkheid en illusie is veel intrigerender.

Net als in Bernhard is vooral het deel vóór de pauze sterk. De overrompelende sensatie bij deze voorstelling niet alleen publiek te zijn, maar ook publiek te spelen irriteert en kietelt de toeschouwer in ongeveer gelijke mate. Het tempo van de gebeurtenissen op en rond de opnameset ligt hoog, de grappen zijn flauw genoeg om leuk te zijn en het ‘wij-gevoel’ onder de toeschouwers stijgt tot ongekende hoogte. In het laatste deel wil Englander echter teveel. De bejaarde tweelingbroers om wie de show is opgebouwd blijken beiden op een totaal verschillende manier in het verleden, lees: de oorlog, te hebben gestaan. Raakte de één geïndoctrineerd door strikte nazi-principes, de ander werd opgevoed volgens een orthodox-joods stramien. De ervaringen van de oorlog en van later bepaalden hun levens op een wijze die nog altijd felle emoties oproept. Het zijn juist die emoties - waarmee Englander het stuk mogelijk enige maatschappelijke relevantie wilde geven - die de show, maar helaas ook de voorstelling enigszins uit de rails laten lopen. Die wordt als het ware te zwart om nog black comedy te kunnen zijn, en te serieus om nog camp te kunnen zijn - waarmee naar het einde toe de Renny M. Show toch nog iedere toeschouwer van zich vervreemdt die gaandeweg steeds meer bereid was zich aan Englanders buitenissigheden over te leveren.

Jos Nijhof