Ons Erfdeel. Jaargang 44

Theater

‘Werk’ van Josse de Pauw

Boer, etymoloog of acteur? In een van zijn columns in de Standaard der Letteren bedenkt Josse de Pauw dat ze eigenlijk alledrie tot de mogelijkheden hadden behoord. Hij is acteur geworden. Maar na de lectuur van Werk, 400 bladzijden tekst die bijna alles bevatten wat De Pauw in tien jaar schreef, aarzel ik niet hem het statuut van dichter toe te kennen. Misschien komende drie componenten hier samen.

‘Boer’ staat dan voor de liefde voor al wat natuur is, d.w.z. authentiek en wezenlijk, zijn fascinatie bijvoorbeeld voor leven en dood, het komen en het weer verdwijnen als oergegeven. De ‘etymoloog’ is de taaldetective, die verwonderd naar sporen van woorden zoekt en blij is als een kind wanneer hun oorspronkelijke glans een franje van de werkelijkheid onthult. ‘Acteur’ staat voor de kunstenaar, de vormgever, de woordenverwekker, de magiër. Dichter dus. En dat alles zonder één gedicht te schrijven.

De Pauw kennen we natuurlijk vooral als acteur (in theater en film), regisseur en toneelschrijver. In 1991 kreeg hij de staatsprijs voor toneelliteratuur. Toen had hij nog maar twee stukken geschreven: Ward Comblez en Het Kind Van De Smid. Hij speelde ze ook zelf, telkens in samenwerking met Peter van Kraaij. Men vindt ze in Werk, samen met zijn recentere toneelteksten Weg, Zetelkat, Larf en Alicante, Spain 1933. Die laatste tekst schreef hij bij een foto van Magnum-fotograaf Henri Cartier-Bresson. Het is zijn bijdrage aan de toneelvoorstelling Zien Kijken van De Tijd.

Behalve het theaterwerk zijn ook zijn Japanse Dagboeken opgenomen, de tekst van een toespraak bij de voorstelling van het boek Bravo, Bravo! van cartoonist Benoît, de aanzet tot een roman en 101 Notities die regelmatig in de Standaard der Letteren verschenen: een mengeling van mijmeringen, cursiefjes en columns. Het boeiende en aangename van de lectuur is dat je - over die verscheidenheid heen - op elke bladzijde De Pauw tegenkomt, en dat hij telkens opnieuw weet te verrassen.

Een echt voorwoord ontbreekt, maar zijn allereerste stukje vervult die functie met brio. Hij vertelt hoe een jongedame met een ‘zéér diep uitgesneden, oranje bloesje’ hem interviewt over zijn inspiratie. Of hij altijd inspiratie heeft? Het glooiende landschap dat hij daarbinnen vermoedt, doet hem afdwalen van de vraag, die hij trouwens niet goed begrijpt. Haar zeer nabije werkelijkheid palmt hem in en ten slotte heeft hij alleen nog oog voor haar prachtige ademhaling. Ach, wat is inspiratie? Het cursiefje mag voor mijn part meteen opgenomen worden

[p. 119]

in de klassieke galerij tussen Bomans en Carmiggelt. Zo zijn er meer.

De Pauw is het type schrijver dat uitbreekt in woorden om bewuster vat te krijgen op de wereld en zichzelf en vooral om alles met milde ironie te relativeren. Pendelaar tussen vreemde culturen en vertrouwde plek, op zoek naar een zeepbel om (even) in te wonen. Door zijn huwelijk met Fumiyo, Japanse en danseres bij Rosas, en zijn vele buitenlandse werkopdrachten voor toneel en film werd De Pauw ook een beetje een wereldreiziger. Sommige verhalen voeren de lezer naar Kreta, Algerije, de Nederlandse Antillen, Frans Guyana, Australië, Japan...

Op reis gaan krijgt in zijn geschriften vaak een metaforische betekenis: uitbreken uit de omheining van bijvoorbeeld mentale bekrompenheid. Een soort geestelijke vrijheid, die af en toe een anarchistisch trekje vertoont. De vrijheid van de dwarsligger. Het beeld dat hij gebruikt wanneer hij zijn dochtertje met haar kleurboek bezig ziet, slaat eigenlijk ook op hemzelf. ‘Ze kleurt buiten de lijnen. Ik hoop dat ze later met dezelfde vrolijke baldadigheid het leven te lijf gaat.’ Het zijn zinnen om voor te applaudisseren. Een eenvoudig detail krijgt de dimensie van een filosofische tinteling. De essentie haalt hij uit kleine dingen.

In zijn reisreportages wordt de beschrijving van het exotische nooit folklore, omdat hij altijd op zoek is naar de mens, kritische vragen stelt, zich verbaast en... herkent. Met gemak buigt hij reisimpressies om in stukjes mythische verbeelding. Dan is er zelfs plaats voor natuurmystiek, of gaat het plots om de droomplek waar natuur en cultuur dicht bij elkaar staan, of om de dualiteit van leven en overleven, van traditie en vernieuwing.

Het verleden in het heden opnemen, doe je ook via herinneringen. Als thema maken ze deel uit van het dagelijkse leven. In sommige

Josse de Pauw (^o1952) - Foto Phile Deprez.

verhalen laat hij herinneringen een eigen leven leiden, ze blazen zich op, voeden het beeld dat je koestert. Waarheid of leugen? Hij heeft het over de onvoorstelbaarheid van de waarheid, en over de vraag of je als schrijver de werkelijkheid niet misbruikt. Is schrijven de werkelijkheid ‘degraderen’ of ‘opwaarderen’ tot fictie? Een ding weet hij zeker: het is zijn redding, zijn ‘beste wapen in de strijd’. Misschien raakt hij hier de kern van zijn schrijverschap.

Teruggaan in herinneringen betekent echter ook een beetje verdwijnen in de tijd, tot je hele leven één herinnering is. Afscheid nemen, of achterblijven als gehavend goed en door een strandj utter opgepakt. Over vergankelijkheid gaat hij niet zwaar filosoferen, maar het houdt hem bezig. In zijn meest triviale vorm is het: gecremeerd worden en wegwaaien. Maar het kan

[p. 120]

ook in beeldspraak. Zoals in de dialoog van de twee goden uit Weg. De mens is een stip. Van boven zie je hem nauwelijks en voordat je goed kunt toekijken, is hij voorbij.

De Pauw is een literair geoefend verteller. Met veel plezier en humor schrijft hij over zijn werk (Radeis, theaterprijzen, theaterfestival...), over de culturele en maatschappelijke actualiteit, over het gewone leven. Scherp observerend, geestig bijkleurend, spottend soms, innemend kritisch en steeds geëngageerd. Hij maakt graag gebruik van anekdotisch materiaal. Dat de anekdote zichzelf overstijgt, komt door de smeuïge en snedige verwoording en de inwaartse blik die van het feitelijk verhaal soms een parabel maakt. De scherpzinnigheid doet wel eens aan Multatuli denken. En wanneer hij het bij korte, suggestieve schetsen houdt, komt hij stilistisch in de buurt van Armando.

Met tussenpauzes maken twee vertederende personages hun opwachting in het boek. De auteur hangt er zijn meest poëtische stukjes aan op. Niet wollig, maar geschreven met een ontroerende helderheid, een spaarzaamheid van woorden die boekdelen spreekt, en een hartklop als pointe.

De eerste figuur heet Hana, zijn dochtertje. Zij is zijn liefde voor het woord. Met kinderlijke verbeelding exploreert de kleuter het taalveld. Nu eens botst ze op een bunker, dan weer legt ze zelf gretig een mijntje. Mateloos ontwapenend ontcijfert ze taal, en soms verbaast ze de wereld wanneer ze plots een woord in zijn hemd zet. Hoe de vader haar gadeslaat en beluistert! Ze trekt hem ook binnen in haar taalwereld, en je voelt dat het hem een stukje gelukkiger en misschien wel wijzer maakt. Want in hun ont-ANS-te taalpatronen zijn het zinnige gesprekken die vader en dochter voeren.

De tweede heet Boken. In een interview zegt De Pauw dat hij hem verzonnen heeft. Boken is een stukje Josse. En niet het minste. Ze ontmoeten elkaar voor het eerst in de Fnac. Daar botsen ze met hun koppen, wanneer ze zich tegelijk bukken om een uit het rek gevallen dichtbundel van Nolens op te rapen. Telkens wanneer de nood het hoogst is, loopt hij hem opnieuw tegen het lijf. Boken leeft met de adem van poëzie. Gedichten leert hij uit het hoofd omdat het minder duur is dan ze te kopen. Bij hun laatste ontmoeting blijkt dat hij eindelijk een ‘baantje’ heeft. Voor een blinde, die hem ervoor betaalt, draagt hij in het park gedichten voor. Zeg maar Josse de Pauw, die schrijft of toneel speelt omdat hij het niet kan laten, en er nog geld mee verdient ook.

Bouwen aan een oeuvre heeft voor De Pauw weinig met planning te maken. In de kunsten is onbezonnenheid een deel van het talent, schrijft hij in een van zijn stukjes. Hij schrijft en speelt als hij daar behoefte aan heeft en zin in heeft. Hij is eerder de kunstenaar van het moment, de ware performer. Nu hij in Brugge een nieuwe stek gevonden heeft als artistiek directeur van Het Net (vroeger: Theater De Korre) wil hij met zielsgenoten uit verschillende disciplines projecten realiseren wanneer de tijd daar rijp voor is. Hopelijk zal zijn schrijfwoede hem op het gepaste moment inspireren. Intussen herlezen we hem.

Werk is een geschenkboek.

Arrigato Josu. Dank je Josse.

Fred Six

josse de pauw, Werk, Uitgeverij Houtekiet, Antwerpen, 2000, 414 p.