Ons Erfdeel. Jaargang 44

De tegenwereld in stelling gebracht

Het gebeurt niet zo vaak dat een dissertatie de literatuur zelf rijker maakt. Toch geldt dit voor de omvangrijke editie De tegenwereld in stelling gebracht, waarop Peter de Bruijn onlangs gepromoveerd is. In deze historisch-kritische uitgave presenteert De Bruijn niet alleen alle reeds bekende gedichten van Gerrit Achterberg in hun variantensamenhang, maar hij openbaart ook nieuwe, onbekende gedichten. De vele Achterberg-liefhebbers zullen verheugd zijn over de uitbreiding van het gepubliceerde oeuvre van de geliefde dichter met ongeveer 150 gedichten, die voor het grootste deel stammen uit de eerste periode van het dichterschap tussen

[p. 107]

Gerrit Achterberg (1905-1962).

1924-1932. Daaronder vallen ook de gedicht en uit de bundel De zangen van twee twintigers, die sinds 1925 alleen clandestien herdrukt was, en dus onbekend voor de meeste lezers. Dit was zijn debuutbundel, die hij samen met zijn Opheusdense vriend Arie Dekker had laten uitgeven in een beperkte oplage. Dekker nam 23 gedichten voor zijn rekening, Achterberg 22. De ontwikkeling van het dichterschap van Achterberg is door de openbaarmaking van de vroege gedichten veel duidelijker te volgen. De jonge Achterberg verraadt invloed van Leopold en Gorter. Soms hoort men een echo van Marsman. Maar ook de eigen Achterberg-toon is al vroeg hoorbaar in regels als:

Ik draal ter deure van mijn eigen duister huis.
Ik dacht daar binnen goed den weg te weten
doch 'k stiet mijn handen aan al muren stuk.

(1926)

Of:

't Is of ik u voor het laatst zie staan,
aan de deur, een levend' herinnering
die niet meer zal vergaan.

(1929)

Het zou mooi zijn als er op basis van deze complete uitgave nu een nieuwe leeseditie van het verzameld werk van Achterberg gemaakt zou kunnen worden. Weliswaar is de bekende Querido-uitgave nog voor een deel samengesteld door Achterberg zelf en had hij op de dag van zijn overlijden nog een aanwijzing over de uitvoering gegeven, maar compleet is deze niet en dus is het wenselijk deze te vervangen.

De Achterberg-studie kan intussen door de volledige documentatie van zijn dichterschap jaren vooruit. In 1973 maakte Redbad Fokkema een varianteneditie van het gedrukte werk van Achterberg, die aan de oorsprong van de nu verschenen editie staat, maar ze is er ook volledig door achterhaald. Fokkema kon nog niet beschikken over de manuscripten, maar nu die vrijgegeven zijn voor onderzoek, ligt er een goudmijn voor onderzoek naar de genese van poëzie. De editie is uitgebracht in vier banden. De eerste omvat de tekst van alle gedichten, inclusief enige onvoltooide. In het tweede deel vindt men een uitvoerige beschrijving van de publicatiegeschiedenis. Dit is het deel dat het meest toegankelijk is voor de niet-editeur, en onmisbaar is voor iedereen die zich in Achterberg wil verdiepen. In dit deel staan ook de lijsten van publicaties en overgeleverde manuscripten. De twee volgende delen bevatten alle varianten van de gedichten en commentaar per gedicht over moment van ontstaan, invloed, reacties, etc.

Achterberg wordt vaak aangehaald als voorbeeld van een dichter die tot in het extreme aanleiding gaf tot vrije interpretaties, waarbij altijd maar weer de dode geliefde opdook tussen de versregels. Hij nodigde als het ware interpretatoren uit om biografie en werk met elkaar te vermengen. Het ironische van de historisch-kritische editie is dat haar wetenschappelijk-editorisch uitgangspunt toch laat zien hoe werk en biografie op elkaar inwerken, op zijn minst wat betreft de ontstaansgeschiedenis en de overlevering. Buitengewoon nuchter maar onontkoombaar laat De Bruijn zien dat Achterberg versies produceerde om inkomen te verwerven. Hij stelde publicaties uit of liet versies juist dubbel verschijnen om opdrachten te verwerven of beurzen te innen. De publicatiegeschiedenis kan niet los gezien worden van de biografische omstandigheden van de schrijver.

Deze complexe publicatiegeschiedenis kan overigens zonder noemenswaardige inspanning gevolgd worden in de nieuwe editie. Het is verbluffend hoe gestructureerd de moeilijke materie van de varianten en de versies aangeboden wordt, dankzij de uitgekristalliseerde

[p. 108]

editiemethode van het Constantijn Huygens Instituut, dat dit Achterberg-onderzoek gefinancierd heeft. Er zijn gedichten met wel 14 versies, en wie de facsimile's van kladjes ziet, acht het onmogelijk dat hieruit een chronologie van varianten te destilleren was. Toch slaagt De Bruijn erin een overzichtelijk geheel te presenteren.

Diezelfde methode van het Constantijn Huygens Instituut heeft echter ook bezwaren. De gedichten worden gepresenteerd in de chronologische volgorde van hun ontstaan, onafhankelijk van de ordening in bundels zoals Achterberg die aangebracht heeft. Klaarblijkelijk vond De Bruijn deze opeenstapeling toch onbevredigend, want hij heeft toch weer voor een geleding gekozen, echter niet in bundels maar in perioden. Deze periodisering wordt in het commentaardeel weer gemengd met ordening naar bundels. De moeilijkheid bij dit alles is, dat Achterberg enerzijds zijn gedichten niet dateerde, anderzijds aan veel projecten tegelijkertijd werkte, en in een nieuwe periode ouder ongepubliceerd werk opnieuw onder handen nam. Elke ordening brengt problemen met zich mee, maar bij ordening volgens de bundeleenheid zouden deze zich mogelijk minder voorgedaan hebben.

De chronologische ordening heeft ook noodzakelijk consequenties voor een ander uitgangspunt van deze editie. Als basistekst wordt de eerste voltooide versie van een gedicht gekozen. Dat kan een gedrukte versie of een manuscript zijn. Nu is het begrip ‘eerste voltooide versie’ tamelijk plooibaar, als men daar ook manuscripten onder verstaat. Want wanneer beschouwt een auteur een versie nu eigenlijk als voltooid? De Bruijn geeft er geen definitie van, tenzij de passage op p. 31 zo gelezen moet worden: ‘Het is mogelijk dat een kladhandschrift aan de leestekst ten grondslag ligt, mits het uiteindelijk resultaat van het kladje voltooid is en er dus geen open plaatsen en/of open varianten meer in het gedicht staan..’ Bij de werkwijze van Achterberg is zeer moeilijk uit te maken of iets voltooid is of niet, en dus komt men in het tekstendeel van de uitgave gedichten tegen die men heel anders kent vanuit de Verzameld Werk-editie. Het tekstendeel van deze historisch-kritische editie is dus alleen maar bruikbaar in het geheel van de varianten-editie en kan niet tegelijk dienen voor een publieksuitgave, en dat is toch spijtig.

Deze editorische kritiekpunten hebben echter niet te maken met het geheel van de uitgave. Zijn de apparaatbanden met de varianten imponerend door de wijze waarop deze in een zinvol verband zijn gebracht, nog imposanter is het omvangrijke commentaardeel, dat zich als een biografie van het dichterschap laat lezen. Alle contacten van Achterberg, zijn plaats in het literaire leven, zijn twijfels, reacties van anderen, stimulansen, vriendschappen en kleine dagelijkse beslommeringen komen erin aan de orde, voor zover ze te maken hebben met het schrijven van zijn poëzie. Het is dan ook volkomen terecht dat de Achterbergprijs 2000 aan Peter de Bruijn is toegekend.

Marita Mathijsen

peter guido de bruijn, De tegenwereld in stelling gebracht. Historisch-kritische uitgave van de gedichten van Gerrit Achterberg, Constantijn Huygens Instituut, Den Haag, 2000, 3 dln. (4 bnd.)