Ons Erfdeel. Jaargang 44

[p. 101]

Een glorieuze nul

Na het essay Voor wie kwaad wil (1990) en de roman Maurits en de feiten (1986) heeft Krol, die recent met de P.C. Hooft-prijs bekroond werd, weer een bijzondere prestatie geleverd: hij heeft een prachtig boek geschreven rond schuld en boete, een spannend misdaadverhaal dat in een schijnbaar eenvoudige stijl de lezer een erg rijke en complexe bespiegeling aanbiedt over kunst, wetenschap, filosofie en moraal. Aan het begin denk je met een realistisch verslag te maken te hebben. De lotgevallen van drie koppels worden in een puntgave en heldere vertelling weergegeven. Maar algauw ontdek je dat er heel wat geheimen schuilgaan onder die schijn van helderheid. Geheimen van liefde en dood. Van liefde: Johan is gehuwd met Roetie, maar heeft een relatie met Barbara, de vriendin van Felix. Die laatste heeft een verhouding met Eefje, de vrouw van George. En die George heeft op zijn beurt een liaison met Roetie. Onder deze verborgen liefdes schuilt ook de dood: Johan heeft Barbara vermoord, maar hij kan dat een halfjaar verborgen houden.

Als je de geheimen begint op te merken, zie je ook dat het realisme van het verhaal heel bedrieglijk is. Johan praat met Barbara. Logisch, denk je eerst, maar dat is niet zo: de conversaties zijn ingebeeld, want zij is op dat moment al dood. Hij praat ook met een man aan de deur, die God blijkt te zijn, in een bescheiden Nederlandse versie: Nederik. Voorts wordt hij achternagezeten door een imaginaire reporter, die hem vragen stelt over de moord en over de schuld die hij daardoor zou moeten voelen. Als de moord uiteindelijk ontdekt wordt, wordt Johan eerst opgesloten, maar daarna weer vrijgelaten, bij gebrek aan bewijs. Is hij nu inderdaad onschuldig? Hangt schuld af van de straf? En is zijn herwonnen vrijheid niet veeleer een definitieve veroordeling? Als onbekende moordenaar werd hij gezocht; als doder die bekend heeft, is hij niet langer gewenst. Van ‘wanted’ is hij ‘not wanted’ geworden. Hij wordt door zijn vrienden gedwongen zijn biezen te pakken. Aangezien het juridische systeem de moordenaar niet terechtstelt, moet hij zichzelf terechtstellen. Tijdens een indrukwekkend Laatste Avondmaal wordt Johan gedwongen de gifbeker te drinken. Terwijl hij sterft ontmoet hij Barbara weer, ‘maar niemand die die twee ooit nog heeft weergezien’.

Zo heeft de maatschappij het kwaad uitgebannen:

Gerrit Krol (^o1934) - Foto Werry Crone.

slachtoffer en dader leven in een andere wereld. Onze wereld wil van die iconen van de misdaad niet weten. Als we maar hard genoeg ons best doen om het boze te negeren, verdwijnt het misschien. Hoewel: het kwaad bestaat wellicht vooral in die geheime vorm. ‘Slecht is wat je verborgen houdt - dat is de definitie.’ Zolang het niet ontdekt wordt, is het aanvaardbaar. Zo zegt de overspelige George over zijn vrouw Eefje: ‘Ik bedrieg haar in het verborgene, dat mag. Want niemand weet het, zogenaamd.’ Onaanvaardbaar wordt het kwaad als het boven komt drijven. Dat wordt in het verhaal erg letterlijk genomen: het lijk van Barbara ligt in de waterput van Johan, en komt bovendrijven als de vijf vrienden drinkwater uit de put scheppen.

Het is al te eenvoudig de waarheid gelijk te schakelen met de oppervlakkige verschijningsvorm of de onzichtbare ondergrond. De waarheid van het kwaad ligt juist in de paradoxale combinatie van verberging en onthulling: slechts als het verborgene onthuld wordt, is er sprake van kwaad. En het goede is hier niet ver weg: het bestaat in schijn zolang het kwade verborgen is, en het zou zogenaamd echt zegevieren als het kwade aan het licht komt. Het is een precaire balans: ‘Ook in de wereld van goed en kwaad is er een schommelend evenwicht tussen beide.’

[p. 102]

Dit is het grootste raadsel van het kwaad: het ligt niet zozeer in de pool (het geheim) of de tegenpool (de ontdekking), maar in de combinatie van beide. De waarheid ligt steeds in de paradox. Johan heeft Barbara uit liefde gedood, zijn vrije keuze is een dwang, zijn schuld is zijn offer, zijn geluk zijn ongeluk. Op tientallen manieren duikt de paradox in dit verhaal op, en telkens is hij de drager van de waarheid: ‘Dat duidt erop dat de waarheid een soort kern is, die zich niet laat kennen dan via cyclische redeneringen en dan nog in tegenstrijdigheden, een verborgen kern-van-de-zaak, een pièce de résistance waar je omheen loopt om het van verschillende kanten te bekijken. Opgescheept dus met metingen die elkaar tegenspreken.’

Deze roman is zo'n kubistisch pièce de résistance: de dingen worden van verschillende kanten tegelijkertijd bekeken. In de schaduw van de dood heerst het levensprincipe. Johan wordt een vitalist door de moord, en de dode Barbara leidt een imaginair leven dat haar beter bevalt dan het echte. Als wiskundige heeft Johan het over de mens als singuliere transformatie, ‘nl. daar waar geen hoogte of diepte, want nul, gemeten hoeft te worden’. Als hij alles bij elkaar optelt, het goede en het kwade, de liefde en de dood, komt Johan uit op nul. Zijn schuld is een complexe som: ten dele is het kwaad dat de mens verricht aangeboren, ten dele aangeleerd; ten dele is het zijn persoonlijke keuze, ten dele is het de wil of het oordeel van zijn omgeving.

Dat het eindresultaat nul is, wil niet zeggen dat de raadsels opgelost zijn of dat de mens vrijgepleit wordt. Integendeel: voor de oplossing van het kwaad heeft men andere, niet-wiskundige elementen nodig, zoals het hiernamaals of God. Die werken echter slechts voor de gelovige: ‘Alsof hij, voetbal spelend, ook de ruimte achter het doel mag gebruiken om doelpunten te maken. De ongelovige kan dat niet, en wil dat ook niet.’ Voor die ongelovige is er de kunst en de filosofie, als disciplines die weigeren uit te wijken naar een ruimte of een doel buiten de eindeloze paradoxen. Zij huldigen het verschuivende en veelkantige perspectief, dat in de ogen van een traditionele wetenschapper niet meer is dan verwarring of onbegrip en in de ogen van de gelovige een teken van de Boze, die immer twijfel zaait.

Krol schrijft vanuit deze veelkantigheid, en hij doet dat met de nodige lichtvoetigheid en ironie. Johan zegt: ‘Bijna elk verschijnsel spreekt met twee elkaar tegensprekende tongen. En die wil je allebei horen.’ Roetie zegt dat Felix daar ‘een heel dik boek’ over schrijft. Waarop Johan reageert: ‘Hij heeft het dan ook niet begrepen.’ Zo ontstaan de boeken van Krol: uit raadsels, onbegrip, niet-weten. Dik zijn ze niet echt, want Krol is een grootmeester in de korte en puntige formulering. In zijn werk lijkt alles glashelder, terwijl het diep en duister is. Ik ken geen andere Nederlandstalige auteur die zo duidelijk schrijft over de verwarring die de kern van de mens is. De vitalist is een van de beste boeken van een van de beste Nederlandstalige schrijvers. Je moet het lezen, ‘en als je nog steeds een beetje verward bent omdat je niet precies weet wat er is gebeurd - maak er dan een verhaal van’.

Bart Vervaeck

gerrit krol, Devitalist, Querido, Amsterdam, 2000, 132 p.