Ons Erfdeel. Jaargang 43

[p. 787]

Publicaties

Veranderingen in het Standaardnederlands

Vijftig jaar geleden begreep een ontwikkelde Nederlandstalige elk woord uit de volgende zin: ‘Op de oefenschool leerde de kwekeling het a-b-kind zijn kroontjespen af te vegen aan een inktlap.’ Dat begrip is anno 2000 bij velen niet meer aanwezig. Een kwekeling is inmiddels gepromoveerd tot pabo-student en de driedelige Van Dale zal geraadpleegd moeten worden om de betekenis van oefenschool en a-b-kind te achterhalen. Een Reve-liefhebber en 50-plussers weten uiteraard wat een kroontjespen en een inktlap zijn, maar de modale 50-‘minners’? Volstrekte geheimtaal voor iemand uit de jaren vijftig zou deze formulering zijn geweest: ‘Op deze website kun je nu al een aantal e-boeken downloaden.’

Talen veranderen overal en altijd. Dat blijkt uit het verdwijnen en verschijnen van woorden, een proces dat ten nauwste samenhangt met de communicatieve behoeften in een voortdurend veranderende samenleving: mensen willen met elkaar over alles kunnen praten. Toch is het komen en gaan van woorden slechts een oppervlakkige verandering. Wijzigingen in de uitspraak en in de grammatica daarentegen raken de kern van een taal.

Onder de titel Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw (1999) hebben de taalhistoricus Joop van der Horst, werkzaam aan de K.U. Leuven, en zijn broer Kees van der Horst, een freelance publicist, een lijvig boek uitgebracht over taalverandering. Deze rijk gedocumenteerde studie is niet primair bestemd voor de taalspecialist, maar voor de taalliefhebber. Ik denk dat velen die met plezier lezen en grasduinen in tijdschriften als Onze Taal dat ook zullen doen in dit helder geschreven boek. Ze worden daarbij geholpen door een uitgekiend en hier en daar zelfs intrigerend Register met daarin prikkelende items als ‘bananenzinnen’, ‘croma-zinnen’, ‘feit is-zinnen’, ‘haar-ziekte’ en ‘sponzendoosje’. Maar ook taalkundigen komen aan hun trekken, onder meer via een voorbeeldige Bibliografie.

Taalgeschiedenis is voor de auteurs geen geïsoleerde zaak: zij plaatsen die in het kader van de algemene geschiedenis. De taalhistoricus schreef de linguïstische delen en zijn broer de algemeen-historische. In het eerste hoofdstuk geeft Kees van der Horst een schets van Nederland in de twintigste eeuw; na het slothoofdstuk bezorgt hij een Kroniek van die eeuw en in losse kadertjes vertelt hij bondig de geschiedenis van vooral vervoers-, communicatie-, registratie- en gebruiksmiddelen (schrijven, radio, televisie, telefoon, fiets, luchtvaart, bandrecorder, huishoudelijke apparaten, enz.). Die historische bijdragen zijn leuk om te lezen en leerzaam, maar het dwingende verband met de kern van het boek is onduidelijk. Ze zijn ook opvallend neerlandocentrisch. Als lezer verwacht je een evenredige aandacht voor de geschiedenis van Nederlandstalig België, maar daar is geen sprake van. Dat de verbreiding van het Standaardnederlands in Vlaanderen een ander verloop heeft gehad dan in Nederland, kan toch geen excuus zijn voor die stiefmoederlijke behandeling. Zo had in de Kroniek de Taalgrenswet van 8 november 1962 vermeld moeten worden, en waarom Johan Cruijffs beëindiging van zijn actieve voetballoopbaan wel gememoreerd wordt en die van de nog altijd tot de verbeelding sprekende wielrenner Eddy Merckx niet, is onbegrijpelijk.

Het centrale onderwerp van deze studie is het nagaan van opvallende veranderingen in de woordenschat, de uitspraak en de grammatica van het Standaardnederlands, het Nederlands dat als norm voor correct taalgebruik wordt aanvaard. Regionale en sociale variëteiten, alsook allerlei soorten jargons blijven onbesproken. Het gaat louter om de interne geschiedenis van het AN of ABN.

Het taalkundige deel van het boek behandelt uiteenlopende aspecten van die standaardtaal: woordenschat,zinsdelen, werkwoorden, woordvolgorde, morfologie en uitspraak. In een belangwekkend Slot gaat Joop van der Horst op genuanceerde wijze in op het ontstaan, de verbreiding, de verscheidenheid en de status van het Algemeen Nederlands in Noord en Zuid. Tussen 1900 en 1910 sprak 3% van de Nederlandstaligen, allen behorend tot de economische, poli-

[p. 788]

tieke en culturele elite in Holland, het ‘chique ABN’. Omtrent het eind van de 19e eeuw was in die kringen een consensus ontstaan over de ideale uitspraak. Daarna volgde de periode van het ‘burgerlijke ABN’, het keurig gesproken Nederlands dat mensen in de maatschappij vooruitbracht. Omstreeks 1950 sprak de helft van de bevolking in Nederland Standaardnederlands en circa 20% van de Vlamingen. Daarop volgt de periode van het ‘democratische ABN’, dat 8O% van de Nederlandersen 5O% van de Vlamingen vandaag de dag spreekt. Niet het chique taalgebruik van vroeger, want de normen zijn door die numerieke toename van ABN-sprekers aanzienlijk verruimd: er wordt steeds minder aanstoot genomen aan een slordige articulatie, aan dialectklanken en aan informele woorden. Zowel het onderwijs en de communicatiemedia als de mobiliteit hebben tot die standaardisering bijgedragen.

Ik zal niet ingaan op idiomatische kwesties, noch op uitspraakaangelegenheden die Van der Horst ter sprake brengt: de veranderde uitspraak (wellicht beter: de teloorgang) van de r in Nederland, het stemloos worden van v,z en g en andere aspecten van het Poldernederlands (onder meer de verschuiving van de ee, oo, ei/ij en ou/au: heile mouie, maar klaaine aauwto's), noch op het ‘Verkavelingsvlaams’, een soort tussentaal in Nederlandstalig België. Ik stip alleen enkele grammaticale veranderingen aan die hij aan de orde stelt.

De voormalige wereldvoetballer Cruijff heeft zich ontpopt tot onnavolgbaar commentator wegens zijn unieke spelinzicht en zijn opzienbarende taalgebruik. Tijdens het Europese kampioenschap voetballen plukte ik deze zin uit zijn woordenstroom: ‘Hun zijn op het middenveld veel beter dan hun.’ Die twee ‘hunnen’ hadden een verschillende referent. Die subjectivering van hun (‘Hun hebben gelijk’) neemt in Nederland hand over hand toe, niet in Vlaanderen. Het gebruik van hun als onderwerp van de zin komt al decennialang voor in het Nederlands in Nederland en niet alleen in de gesproken taal. Zo schreef Anne Frank in haar dagboek op 14 augustus 1942: ‘Ik denk tenminste dat hun het waren’ en een jaar later, op 29 juli 1943: ‘(...)want dat is het wat hun vaak doen.’ Haar vader heeft dat hun stilzwijgend verbeterd toen Annes dagboek onder de titel Het Achterhuis in 1947 werd gepubliceerd.

Dat gebruik van hun is geen Standaardnederlands oordelen alle taalmeesters en - adviseurs, alsook de tolerante ANS, ook al vindt het een massale verspreiding in Nederland, het grootste deel van het taalgebied. Het komt niet voor in het Nederlands in Vlaanderen, maar daar speelt een parallelle kwestie: het veelvuldige gebruik van 'm (hem) in plaats van hij: Ziet dat 'm niet valt. (Let op dat hij niet valt). Niemand kan voorspellen of en wanneer hun of 'm geaccepteerd worden als Algemeen Nederlands. Misschien behoort over een eeuw een constructie als Hun zeggen dat 'm gelijk heeft tot de standaardtaal.

Op 6 mei 2000 kopte De Standaard op de voorpagina naar aanleiding van het virus dat vanuit de Filippijnen wereldwijd een tijdlang de computers heeft geïnfecteerd: ‘Liefdesbrief meest verwoestende virus ooit’. Dat ooit dat bij een overtreffende trap achter het zelfstandig naamwoord wordt geplaatst - een leenvertaling uit het Engels -, is inmiddels als AN aanvaard.

Dat de grammatica van het Nederlands in de voorbije eeuw volop in beweging is geweest, blijkt duidelijk uit het verdwijnen van het meewerkend voorwerp, een proces dat overigens al eeuwen gaande is. Ik geef enkele voorbeelden. Steeds meer mensen zeggen: Ik mankeer niets in plaats van Mij mankeert niets. Niemand zegt meer: Ons lusten kersen, een formulering die omtrent 1900 heel gewoon was, of Mij verlangt naar jou. Andere in beweging zijnde taalkwesties zijn volgens Joop van der Horst: het doodgemoedereerde gebruik van de contaminatie Dat irriteert me, de ‘haar’-ziekte, een oude kwaal, die epidemische vormen aanneemt: Antwerpen en haar inwoners, Als het gemeentebestuur belastingen te incasseren heeft, weet ze je te vinden, en de Croma-zin. In een aflevering van Voetbalmagazine (8 december 1999) las ik een interview met Luc Nilis. Er stond deze constructie boven: ‘Had ik het niveau aangekund, hadden topclubs mij allang gekocht.’ Volgens de eerste druk van de ANS (1984) was weglating van dan in dit type zinnen ongrammaticaal. In de tweede, geheel herziene druk van dit standaardwerk (1997) heeft de redactie haar oordeel versoepeld: het wordt nu gerekend tot het informele taalgebruik. Dat is allemaal begonnen in 1987. Toen lanceerde margarinemerk Croma in de media een reclamecampagne waarbij de volgende formulering opviel: ‘Hou je van vlees, braad je in Croma.’ Deze bondige constructie met weglating van dan na de voorwaardelijke bijzin vindt

[p. 789]

navolging, zowel in de reclamewereld als daarbuiten. Binnen afzienbare tijd zal dit type zinnen, dat Van der Horst als eerste in 1988 heeft gesignaleerd, wel tot de standaardtaal gerekend worden. Aan de hand van voorbeelden vermeld ik nog enkele kwesties: taalgebruikers vervangen wordt in De reizigers wordt verzocht over te stappen almaar frequenter door worden; ook ‘bananenzinnen’ worden vaker gebruikt: Bananen houd ik niet van; u is heeft plaats gemaakt voor u bent, jullie bent voor jullie zijn, wat voor dat als betrekkelijk voornaamwoord: het kind wat daar speelt, enz. Eén verandering(?) heb ik in Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw niet aangetroffen. Onlangs las ik in de oratie van de nieuwe hoogleraar Nederlandse Taalkunde in Leiden, Arie Verhagen: ‘Dit is (...) in hoge mate uw beider verdienste.’ Volgens de ANS is de schrijfwijze uw beider niet volgens de regels van de grammatica; het moet zijn u beider. Ten onrechte is uw opgevat als een bezittelijk en niet als een persoonlijk voornaamwoord in het meervoud. Deze ‘taalfout’ kom je de laatste jaren in geschreven taal heel dikwijls tegen, ook, zoals uit het bovenstaande blijkt, in teksten van knappe linguïsten.

Het Standaardnederlands heeft in de voorbije eeuw een steeds grotere verspreiding gevonden in ons taalgebied. Het is een dynamische taal, een taal die in beweging is en blijft. Wel is het AN een eenheid-in-verscheidenheid: een strikt homogene standaardtaal voor Noord en Zuid blijft een illusie.

Anton Claessens

joop en kees van der horst, Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw, Sdu/Standaard, Den Haag/Antwerpen, 1999, 498 p.