Ons Erfdeel. Jaargang 43

Levi in de Lage Landen

‘Joden zijn interessant. Goeie schrijvers zijn vaak joods en houden zich dan met het interessante onderwerp [Israël] bezig. Hoe saai de zionistische propaganda ook is, het is ze niet eens gelukt om Israël oninteressant te maken en de rest van de wereld bemoeit zich er dan ook graag mee.’

In dit prikkelende citaat verbindt Renate Rubinstein terloops het onderwerp ‘joden’ met ‘joods’ schrijverschap waarmee zij onbewust de kern raakt van een ingewikkeld vraagstuk, temeer omdat in haar uitspraak zonder verdere uitleg de gedachte aan joden samenvalt met het politieke handelen van de moderne staat Israël. Het is een bekend feit dat aan elke definitie van wie jood is of wat joods is bijzonder veel bezwaren kleven, vooral sinds de erkenning van joden als staatsburgers in de meeste Europese landen. Vóór die tijd, laat 18de-vroeg 19de eeuw, lijkt de joodse identiteit vooral op een aantal onderling verbonden principes te rusten: de gemeenschappelijke afkomst, de gemeenschappelijke religie en traditie, het besef van een oorspronkelijk land van herkomst, de verbondenheid met het verleden en de geschiedenis van het joodse volk. In de moderne periode van inpassing in de algemene (Westers-christelijke) samenleving losten deze in de joodse identiteit samengesmolten criteria op in nieuwe opvattingen over het joods-zijn die vrijwel nooit recht deden aan wat de joodse enkeling van zichzelf vond of hoe anderen over hen dachten. De grote lijn die men in dit complexe spel van identiteitsfactoren kan ontdekken is, dat joden voor de wet werden be-

[p. 438]

schouwd als dragers van de nationaliteit van het land waarin ze legaal verbleven en hun Jodendom uitsluitend als religie of denominatie werd aangemerkt. In de meeste West-Europese landen als ook in de Verenigde Staten heeft de joodse minderheid zich willen en kunnen schikken in deze uit de Franse tijd stammende beslissing, maar spoedig bleek dat deze definitie vaak door de meerderheid om religieuze, economische en politieke redenen werd bestreden. Zodra in Duitsland joden burgerrechten werd verleend, braken in 1819 in het midden en zuiden van het land de zogenaamde Hep-Heprellen uit met massale, regelrechte aanslagen op personen en goederen die veelal als een voortzetting van de middeleeuwse haat voor joden worden uitgelegd. Daar bleef het niet bij want juist de moderne tijd heeft bewezen hoezeer het joodse streven naar emancipatie en zelfs assimilatie kon mislukken als gevolg van een altijd aanwezige antistroming die in begrippen als racisme, antisemitisme en nazisme zijn vervat. Welk antwoord hadden joden in verschillende landen en perioden op deze tegengestelde krachten die hen doorgaans ertoe dwongen stelling te nemen zowel in eigen gemeenschap als ook in de algemene maatschappij?

Zo complex als het krachtenspel voor en tegen joden is, zo complex ook is de keuze die joden maakten in hun stad en land. Joden in Nederland en vooral in Amsterdam gaven vorm aan veranderingen in de organisatie van de eigen gemeenten van Duits-joodse of Asjkenazische signatuur dan wel Portugees-joodse of Sefardische origine. Gedurende de 19e eeuw verlieten velen religie en traditie; sommigen verkozen de doop om werkelijk op te gaan in de omgeving.

Beroemd is Lion Philips, de oom van Karl Marx, die tot het katholicisme overging en de stichter was van de Philips-fabrieken in Eindhoven. Zo ook de arts Abraham Capadose van wie een op zichzelf boeiend getuigenis in het hier besproken boek is opgenomen. Naarmate de Nederlandse samenleving verzuilde, namen de joden daaraan deel en raakten meer dan ooit onder zichzelf verdeeld. Het meest opvallend is de verwijdering en vervreemding die ontstaat tussen

Joodse begraafplaats in Amsterdam - Foto Lies Wiegman.

joden die een orthodox-joodse levensstijl handhaven en diegenen die geleidelijk een grote onverschilligheid aan de dag legden jegens hun jood-zijn en volkomen seculariseerden. Ook in sociaal-politieke zin was de scheiding der geesten compleet als het ging om een joods-burgerlijke bovenlaag die met succes zich aanpaste aan de liberale bourgeoisie, en de joodse arbeidersklasse die een opvallende bijdrage leverde aan de opkomst en uitbouw van het socialisme.

Het kan niet anders of al deze ontwikkelingen hadden hun weerslag op de literatuur die joodse Nederlanders produceren. Daphne Meijer, de samenstelster van het boek dat 350 jaar ‘joodse literatuur’ weerspiegelt, laat wellicht om die reden ook auteurs aan het woord die ver voor de verburgerlijking zich inspanden voor verruiming van de rechten (Menasseh ben Israël) of de joods-religieuze traditie in twijfel trokken (Spinoza). In de selectie van auteurs en fragmenten stuit men direct op een facet dat het hele boek kenmerkt: de problematisering van het Jodendom en de joodse identiteit, iets wat al in 1928 werd gesignaleerd door Siegfried van Praag in zijn opmerkelijke boek In eigen en vreemden spiegel, uit de letterkunde van en over joden (Amsterdam: Hertzberger). Als men het wat gechargeerd formuleert, dan is het aantal positieve ervaringen van het joods-zijn of het Jodendom op één hand te tellen. Dat wordt er naarmate men gaandeweg vordert in de tijd zeker niet beter of luchtiger op gezien de extreme gebeurtenissen van de twintigste eeuw waarin de Holocaust een zware stempel drukt op de literaire uitingen van joodse schrijvers in Nederland. Wat dat betreft komen mij de woorden van

[p. 439]

Rogi Wieg uit zijn boek De Overval (1997) voor als bijzonder veelzeggend: ‘Waarom ben ik toch zo fel over mijn jodendom? Ik besef dat het onnatuurlijk is om je zo sterk te verzetten tegen wat je bent. Maar mijn verzet is oprecht. Het jodendom is zo zwaar. Zo loodzwaar. Het is zwaar in alles. In elk woord, elke anekdote, elk gevoel. De geschiedenis van het jodendom is me te zwaar.’

Het is moeilijk te beantwoorden of het ook anders kan. Daphne Meijers keuze wordt sterk bepaald door een definitie van Jodendom dat zich langzaam maar zeker steeds verder bevrijdde van het gemeenschapsleven waarin het ooit had gebloeid onder de algemene noemer van traditie en religie. In de meeste leesstukken wordt men onwillekeurig begeleid door historische accentueringen die in de loop van het boek de indruk vestigen dat alles wat men schreef een ernstige inhoud kende. De vraag dringt zich op, of dat niet grotendeels valt te verklaren uit het feit dat de samenstelster zich aan literair proza wilde houden (hoewel poëzie niet helemaal is uitgesloten zoals een gedicht van Sam Goudsmit op p. 236 bewijst). Deze beperking lijkt zich meermalen te wreken. De belichting van het joodse aandeel in de Nederlandse literatuur van de 17e en 18e eeuw kan ook worden begonnen met citaten, Nederlands dan wel in het Nederlands vertaald uit het Hebreeuws, Spaans, Portugees of Jiddisch, waaruit de grote belangstelling blijkt voor dicht- en toneelkunst. Dan komt b.v. een heel andere David Franco Mendes (pp. 65-70) naar voren die naast het schrijven van zijn Portugese kroniek vooral furore maakte met zijn Hebreeuwse liederen, gedichten, raadsels en uit het Frans of Italiaans vertaalde toneelstukken. Tegelijkertijd was het ook mogelijk geweest om tegenover Spinoza die zich o.a. met zijn Tractatus verwijderde van het Jodendom, een tekst aan te voeren van Izak Orobio de Castro (ca. 1617-1687) die de traditionele waarden juist tegen de ideeën van Spinoza trachtte te beschermen. In de periode van na de burgerlijke gelijkstelling had naast het reeds genoemde verslag van de bekering van Abraham Capadose (1795-1874) iets uit het dichterlijke oeuvre of de brieven van Isaac da Costa niet mogen ontbreken, temeer omdat hij zich in 1822 tegelijk met Capadose liet dopen in de hervormde kerk van Leiden. De overgang van het fragment van Capadose naar de herinneringen van Heijermans Sr (1824-1907) is te abrupt en behoeft enige nadere verklaring als het gaat om de moeite die joden gedurende de 19e eeuw hadden om een plaats in de Nederlandse literatuur te verwerven. Pas in de laatste decennia van de 19e eeuw dringen joodse schrijvers werkelijk door tot het culturele leven van Nederland in sterke samenhang met hun maatschappelijke en economische situatie die uiterst traag en slechts voor een zeer beperkt deel van de joodse bevolking verbeterde. Ook bij deze representatie van literatoren kan men gemakkelijk zijn bedenkingen hebben en de vraag stellen waarom b.v. bij Carry van Bruggen (1881-1932) niet of ook niet fragmenten uit ander werk verschijnen zoals uit Het Huisje aan de sloot en geen verbinding wordt gezocht met het uitgebreide oeuvre van haar jongere broer Jacob Israël de Haan. Van hem wordt een journalistiek stuk weergegeven dat hij als correspondent van het Algemeen Handelsblad gedurende zijn laatste jaren in Palestina heeft geschreven en veel vaker zou men in het boek joodse journalisten willen tegenkomen die juist door de directheid van stijl en inhoud veel waardevols aan een tijdbeeld kunnen toevoegen.

De 20ste eeuw is bijna vanzelfsprekend het sterkst vertegenwoordigd en geeft een goed inzicht in de recente bijdrage van joden aan de Nederlandse literatuur. Het is echter niet altijd duidelijk op welke gronden er soms onlogisch overkomende opeenvolgingen ontstaan. Het aaneenrijgen van oorlogsdagboekfragmenten onder de noemer ‘De breuk’ en de keuze voor het herinneringsmotief onder de titel ‘De droom’ biedt mijns inziens een enigszins gekunstelde indruk. Een dergelijke oneigenlijke indeling levert een probleem op met betrekking tot de twee fragmenten uit het werk van Abel Herzberg, Brieven aan mijn kleinzoon en Amor Fati, twee fijnzinnige geschriften die binnen de historische continuïteit van het Jodendom onderlinge verwantschap vertonen maar waarvan de thematiek ook als zeer verschillend kan worden beoordeeld. Ook de keuze voor Gina's pijn van Marga Minco heeft mij verbaasd: het verhaal sluit zeker aan bij het motief van de herinnering, maar dat geldt ook voor haar in 1957 verschenen romandebuut Het Bittere Kruid. Mogelijkerwijs wilde de samenstelster vermijden dat al te bekend en daardoor enigszins versleten werk een vorm van voorspelbaarheid in de hand zou werken, maar dat zou ook kunnen gelden voor het dagboekfragment van Anne Frank.

[p. 440]

Natuurlijk kunnen er meer vragen rijzen over de keuze voor en tegen een bepaalde tekst waartegen Daphne Meijer zichzelf indekt door in het voorwoord te stellen dat ook haar persoonlijke voorkeur voor literaire non-fictie een rol heeft gespeeld in de uiteindelijke selectie. Het resultaat is verantwoord en dat wat in deze literaire collectie te vinden is, vergoedt veel van wat er niet is. Zeer recentelijk verscheen een op dit boek gelijkend werk met de vreselijke titel Ochenebbisj, verhalen en geintjes over het Amsterdamse getto (Amsterdam: Bas Lubberhuizen 1999), samengesteld door Maurits Verhoeff en Thijs Wierema. Het boek laat de lezer te veel over aan een vorm van sentimentaliteit die in de hand wordt gewerkt door de sterk typologische inhoud van alle geselecteerde leestukken, wellicht inherent aan wat men dacht over de Amsterdamse jodenbuurt, maar het geeft anno 2000 een onbevredigend gevoel over de waarde van literatuur in het licht van de alledaagse ellende die daar heerste. Daaraan ontsnapt dit boek vrijwel geheel en dat is een geweldig pluspunt. De enigszins verwarrende hoofdtitel Levi in de Lage Landen had wat mij betreft wel achterwege mogen blijven.

Wout J. van Bekkum

daphne meijer, Levi in de Lage Landen, 350 jaar joodse schrijvers in de Nederlandse literatuur, Uitgeverij Contact, Amsterdam/ Antwerpen, 1999, 592 p.