Ons Erfdeel. Jaargang 43

Theater

In de arena

‘Het blijft een merkwaardig streven om een Griekse tragedie van 2500 jaren geleden vandaag in een oude Scheveningse paardentramremise betekenis te willen geven. Er stonden paarden op stal toen wij dit gebouw vijfentwintig jaar geleden tot ons theater maakten, overal lagen verdroogde paardenvijgen en balen vochtig stro in het rond. Tijdelijk is het gebouw als manege in gebruik geweest. Op de zolders vonden wij stapels visnetten die later dienst zouden doen in de voorstelling van Brechts opera Mahagonny.’

Dit is een van de vele typerende overpeinzingen van Erik Vos in zijn autobiografische boek In de arena. Typerend omdat al die in 22 hoofdstukken chronologisch gegroepeerde terugblikken een helder beeld geven van Erik Vos als (gevoels-)mens, als bevlogen theatermaker, en van de tijd waarin hij met vallen en opstaan en mede dankzij koppigheid, gekoppeld aan slimheid veelal zijn doel wist te bereiken.

Het citaat is afkomstig uit de ‘Prelude’ van het boek, waarin Erik Vos beschrijft hoe hij op een regenachtige avond vermoeid na een repetitie van ‘Oidipous’ in het Appeltheater zit te mijmeren over zijn kwarteeuw artistiek leiderschap bij dit mede door hem opgerichte gezelschap. ‘Oidipous’ van Sofokles was zijn afscheidsvoorstelling bij zijn pensionering. ‘In de lege ruimte die het toneel nu is, kan de verbeelding gemakkelijk met je op de loop gaan,’ stelt hij even later.

Even houd je als lezer je hart vast dat het boek als een theatrale smartlap is getoonzet met dit cliché-beeld van een oude regisseur die vlak voor zijn definitieve vaarwel eenzaam en alleen in een verlaten theater weemoedig terugblikt. Maar Erik Vos is niet enkel als individu en regisseur een bezielende en charismatische persoonlijkheid, eveneens als chronograaf van zijn (theater-)leven sleept hij je zonder vals sentiment onweerstaanbaar mee.

De verbeelding gaat ook in dit boek geen moment bij hem op de loop en het is evenmin een zwijmelend omzien in eigen roem. In de arena laat zich aangenaam lezen als één groot interview zonder vragen met een erudiete causeur die uitermate smakelijk en met relativerende humor vertelt over tal van belangwekkende voorvallen.

Of het nu gaat over zijn jeugdjaren in het Overijsselse Hellendoorn waar hij op 3 mei 1929 is geboren; zijn vader was daar directeur van het Volkssanatorium. Of over zijn lessen en

[p. 126]

ervaringen met de mimer Etienne Decroux in Parijs. Of over zijn verrompelende verovering van de door hem zo aanbeden schrijfster Inez van Dullemen. Of over zijn ontmoeting met de theaterberoemdheid Edward Gordon Craig. Of over de achtergronden van verscheidene van zijn ensceneringen. Steeds weer blijkt dat Erik Vos' personal computer nog altijd de lichtheid en puntigheid in zich heeft van een ganzenveer.

Het is een genot om in zijn vlotte woordkeuze en stijl te vernemen hoe in 1971 op de boerderij van het acteursechtpaar Christine Ewert en Carol Linsen in de Betuwe plannen werden gesmeed voor de oprichting van het gezelschap de Appel. Een vallende appel inspireerde tot de naamgeving. Spannend is het om te vernemen hoe hij samen met zijn vriend en zakelijk leider Aad Greidanus het voor mekaar kreeg om in 1963 in theater Carré ‘De Perzen’ van Aischylos op eigen risico te ensceneren. Het werd een eclatant succes.

Niet altijd is het hem zo voorspoedig gegaan. Hoewel een gevierd regisseur met diverse gastregies in Amerika, was hij in de jaren voor zijn artistiek leiderschap bij De Appel meer dan eens werkloos. Erik Vos creëerde in zo'n geval zijn eigen mogelijkheden, of het lot hielp hem een handje zoals in 1972 toen Hans de Roo, intendant van de Nederlandse Opera, hem vroeg Stravinsky's ‘Geschiedenis van een soldaat’ te regisseren.

Vooral wie nogal wat van zijn voorstellingen heeft gezien, met als onvergetelijke hoogtepunten ‘De Storm’, ‘King Lear’, allebei van Shakespeare, ‘Oresteia’ van Aischylos en ‘Mahagonny’ van Brecht/Weill, en wie veel van hem afweet - al is het maar van de talrijke interviews die hij in de loop der jaren heeft gegeven, zal dit boek lezen met de vreugde van de

‘L'Orfeo’ van Claudio Monteverdi in een regie van Erik Vos door de Nationale Reisopera - Foto Pan Sok.

herkenning en de voldoening van het verwerven van nieuwe inzichten.

Verwacht echter geen brede, noch diepgaande beschouwingen over de theaterontwikkelingen van de laatste decennia. Wel zijn de weerspiegelingen ervan te onderkennen in zijn persoonlijke bevindingen. (Wat niet wegneemt dat zijn inspanningen eveneens deel uitmaken van de hedendaagse theatergeschiedenis).

Over de Actie Tomaat bijvoorbeeld, die op de drempel van de jaren zestig het toneelbestel in Nederland revolutionair veranderde ten nadele van de toen bestaande repertoire-gezelschappen, houdt hij het kort. In november 1969 was hij als genodigde op de première van ‘Ernst Toller’ van Tankred Drost toen de

[p. 127]

voorstelling met rookbommen werd verstoord. ‘Zijn wij getuige van een omwenteling bij de Nederlandse Comedie?’ vraagt hij zich verrast en/of ironisch in het betreffende hoofdstuk af. Een maand daarvoor was hij op eigen verzoek na meningsverschillen met Guus Oster en Han Bentz van den Berg uit de artistieke leiding van de Nederlandse Comedie gestapt.

In het slotgedeelte van In de arena verhaalt Erik Vos uitgebreid over het wel en wee van zijn ensceneringen van onder meer Joshua Sobols toneelscript ‘Ghetto’ en Goldoni's ‘Trilogie van het zomerverblijf’, waarbij het speelvlak van het Appeltheater geheel onder water werd gezet. Op ‘Epiloog’, ‘Nawoord’ en een regie-overzicht na eindigt hij deze toneelherinneringen met een verslag van het repetitieproces van zijn afscheidsvoorstelling ‘Oidipous’. Zo is zijn te boek gestelde gedachtegang dus helemaal rond.

‘Altijd weer die onbedwingbare passie om iets te presteren en de nooit aflatende angst dat je tekortschiet,’ verzucht Erik Vos aan het begin van In de arena. Die passie blijkt ook na zijn officiële pensionering in de lente van 1997 onbedwingbaar te zijn. Op 30 november 1999 is Monteverdi's ‘L'Orfeo’ in zijn regie bij de Nederlandse Reisopera in het Amsterdamse Carré in première gegaan.

Max Smith

erik vos, In de arena, Uitgeverij De Bezige Bij, Amsterdam, 1999, 416 p.