Ons Erfdeel. Jaargang 42

[p. 783]

Publicaties

Hoe Bolkestein links in zijn zak stak

Is er iets dat het paradoxale bestaan van een mogelijke relatie tussen tegenstellingen kan verklaren? De relatie dus tussen dag en nacht, tussen oorlog en vrede, haat en liefde? Misschien wel dit: hoewel tegenstellingen elkaar in absolute zin uitsluiten, hebben ze elkaar toch ook broodnodig om hun afzonderlijke verschijningsvorm te kunnen begrijpen. Wat immers is een dag zonder een nacht, of een oorlog zonder vrede? Je zou het met een Overijssels spreekwoord cynischer kunnen zeggen: tussen tegenstellingen bestaat dezelfde relatie als tussen de partners van een slecht huwelijk: ‘van elkaar meugen ze niet, bij elkaar deugen ze niet’.

Ergens in die elkaar uitsluitende verschijnselen ligt een zekere aantrekkingskracht waaraan we een tweetal boeken te danken hebben, die in een bepaald opzicht uniek mogen heten. Het gaat om boeken die geschreven zijn door bij uitstek ‘linkse’ redacteuren van het weekblad Vrij Nederland met als onderwerp de meest ‘rechtse’ politicus van dat moment. In 1970 leverde dat een boek op over de oer-conservatieve fractievoorzitter van de VVD in de Eerste Kamer, mr. Harm van Riel, die zich in de roerige jaren zestig als enige politicus voluit conservatief en rechts durfde te noemen. Hij stond op de bres voor gezag en orde, maar vond het ook van zijn kant de moeite waard een duel aan te gaan met de ‘vijand’, VN-redacteur Joop van Tijn. De neerslag van dat debat leverde het alleraardigste boek op: Mr. H. van Riel, in gesprek met Joop van Tijn. Op de omslag een portret van een strijdbare Van Riel die vervaarlijk aan een dikke sigaar trekt.

En zo waar, in 1999 waagden de VN-redacteuren Max van Weezel en Leonard Ornstein zich in het hol van de leeuw. Het resultaat: een kloek portret van de liberale vrijbuiter Frits Bolkestein, die overigens anders dan zijn partijgenoot Van Riel de lezer vanaf de omslag vriendelijk en innemend aankijkt. Toch was hij de afgelopen jaren de meest strijdbare en meest polemische politicus, die schijnbaar onbewogen het ene heilige huisje na het andere omver kegelde. Onder zijn leiding groeide de VVD bijna uit tot de grootste politieke partij van Nederland. Maar helaas, dat bleek bij de laatste verkiezingen toch een brug te ver en alsof het zo gepland was, droeg hij kort na de verschijning van zijn boek de leiding van de partij over op Hans Dijkstal. Inmiddels is de euroscepticus Bolkestein het Nederlandse lid van de Europese Commissie. Premier Kok zal gedacht hebben: een flink eind uit de buurt met deze man, het Europese parlement zal hem ondanks zijn bezwaren wel willen accepteren.

Maar goed, twee boeken dus van links over rechts of rechts over links, die merkwaardig genoeg dezelfde teleurstelling opleveren. Zo zit je als lezer toch min of meer te wachten op een ontmaskering in de trant van: linkse journalist spijkert rechtse politicus ongenadig vast op abjecte standpunten, of toont aan hoe verderfelijk diens politiek wel is voor de Nederlandse samenleving. Daarvan is echter geen sprake. In het duel met Joop van Tijn blijkt Van Riel volop de gelegenheid te krijgen zijn onvoorstelbare eruditie tentoon te spreiden. Zelfs als je Van Riels verdediging van de apartheidspolitiek in Zuid-Afrika nog eens naleest, ben je bijna geneigd te denken: zo krankzinnig was het ook weer niet en in ieder geval trad Van Tijn hem op al die punten wel erg genadiglijk tegemoet. Zoveel is duidelijk: in dit boek is Van Tijn zichtbaar onder de indruk van deze uitzonderlijke politicus met zijn ongeëvenaarde formuleringsvermogen, zozeer zelfs dat de schrijver het telkens weer op de koop toeneemt door Van Riel met een onmiskenbaar duivels plezier met een kluitje in het riet te worden gestuurd.

Dat laatste kun je weer niet zeggen van Van Weezel en Ornstein. Ook hun boek is ten dele de neerslag van een reeks lange gesprekken met de hoofdpersoon, maar anders dan Van Tijn hadden zij zich van te voren grondig gedocumenteerd. Bovendien hadden zij de moeite genomen zo ongeveer iedereen te interviewen die wel eens iets met Bolkestein te maken heeft gehad. Kortom, munitie genoeg om het Bolkestein knap lastig te maken. Maar juist daarom

[p. 784]

is het een belevenis om al lezend te ervaren hoe de liberale leider op nagenoeg alle punten betrekkelijk moeiteloos overeind blijft. Weliswaar werden de schrijvers in die lange gesprekken vaak beslopen door het gevoel dat ‘der Bolk’ eigenlijk thuishoorde in een ander land en vooral ook in een andere tijd: in het Griekenland van Thucydides, Pericles en Plato - toen staatslieden in de eerste plaats filosofen en debaters waren en niet de compromissmeders, technocraten en veredelde boekhouders die ze nu meestal zijn. Maar dat gevoel van vervreemding vermocht niet te verhinderen dat deze vreemde eend in de Nederlandse politieke vijver ook in hun beschrijving de politieke toon kon en mocht zetten. Had ‘links’ echt geen weerwoord, of werden Van Weezel en Ornstein gehinderd door het curieuze journalistieke principe dat je als journalist niet meer kunt doen dan de misdienaar te zijn van de persoon aan wie je de mis opdraagt?

Zo mag Bolkestein met succes ten strijde trekken tegen wat je zou kunnen noemen de ‘mythe van de goede vreemdeling’, hij heeft lak aan de angst van het correct denkende deel der natie om voor ‘racist’ uitgemaakt te worden en tot genoegen van de gewone burger hamert hij op beperking van de immigratiestromen, op de noodzaak van integratie en op een gezamenlijke acceptatie van een aantal fundamentele normen en waarden. Links knarst de tanden. Zelfs sommige christen-democraten werd het bij vlagen te dol. Zo vergeleek CDA-europarlementariër Hanja Maij-Weggen tijdens de Statenverkiezingen van 1995 Bolkestein zelfs met de De Winter van het Vlaams Blok. Tevergeefs. De CDA-leiding verontschuldigde zich voor het optreden van mevrouw Maij en ook de PvdA raakte bij die gelegenheid hopeloos verdeeld.

Tegenover de schrijvers mag Bolkestein de situatie nog eens kernachtig samenvatten: ‘Ik heb alleen maar geprobeerd te zeggen dat je de werkelijkheid in de wereld onder ogen moet zien. Als anderen daar dan zo op reageren dat ze in hun eigen voeten schieten, is dat hun probleem. Het zijn allemaal volwassen mensen. Ik heb wel eens gezegd: ik heb mijn succes bij de Statenverkiezingen vooral aan Hanja Maij-Weggen te danken gehad.’ Van Weezel en Ornstein laten nog een batterij politici aan het woord over dit onderwerp. Maar veel verder dan een machteloos tegensputteren levert dit niet op. Trouwens, hoe zou het ook gekund hebben met een PvdA die per saldo hetzelfde stringente vreemdelingenbeleid verdedigt als de VVD, hooguit was er sprake van een verschil in toon. Bolkestein ongepolijst en vierkant, Wallage rap pratend en glad.

Ook op sociaal-economisch terrein zag Bolkestein kans het gelijk zijn kant uit te trekken. Volgens Bolkestein waarde er in Nederland een ‘zieligheidscomplex’ rond: de mens was goed, maar werd door de maatschappelijke omstandigheden in zijn aspiraties belemmerd. Deze hoofdstelling van de Nederlandse politiek werd niet alleen onderschreven door marxisten, sociaal-democraten en welzijnswerkers, maar ook door christen-democraten met als gevolg dat we een verzorgingsstaat in het leven hebben geroepen die mensen te weinig stimuleert om voor zichzelf op te komen. Te veel bescherming verzwakt, aldus Bolkestein en in het oeuvre van Van Weezel en Ornstein wordt hij niet tegengesproken. En waarom zou hij ook. Helemaal aan het slot van het boek komt Bolkestein terug op zijn missie, namelijk in het Nederland van nu iets terug te brengen van de vroegere glorie toen ondernemende kooplieden de wereld veroverden en thuis de cultuur bloeide. Die erfenis van de Gouden Eeuw was volgens hem onder de voet gelopen door het progressieve denken van de jaren zeventig. Het stemt hem tot tevredenheid dat dit grotendeels is gelukt. Nieuw Links in de PvdA is verslagen. We zijn back to normal: ‘Dat zou ook zonder mij of de VVD wel zijn gebeurd, maar de VVD heeft wel vooropgelopen. Als ik naar het Nederland van nu kijk, denk ik: eigenlijk is alles wat ik toen wilde, bereikt. Toen ik bij Shell vertrok om de politiek in te gaan, dacht ik niet dat er ooit een situatie zou ontstaan als de huidige.(...) Als ik dat toen had geweten, denk ik dat ik rustig olie was blijven verkopen’.

Zelden is het bankroet van links treffender beschreven dan in dit duel van twee linkse, uiterst capabele journalisten met hun rechtse tegenvoeter. Overigens gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat ze zich met een duivels plezier van die taak hebben gekweten. Ze zijn met Bolkestein in de slag gegaan, hebben hem alles wat ze bij elkaar konden rapen voor de voeten gegooid en zie al schrijvend ontstond er toch maar het beeld van een man die respect afdwong. Zoiets mag je met een gerust hart journalistieke eerlijkheid noemen, maar juist daarom heeft dit duo de armoede van links niet helderder in beeld kunnen krijgen. Iets anders

[p. 785]

mocht je ook niet verwachten met een paarse coalitie waarin links en rechts in een regering zitten en Bolkestein de enige was die zo verstandig was om als fractievoorzitter de handen min of meer vrij te houden. Hij kon gewoon zichzelf blijven en zo respect afdwingen, zelfs bij linkse journalisten van het kaliber Van Weezel en Ornstein.

En zo vreemd is het ook weer niet als we bedenken dat journalisten, zowel linkse als rechtse, in de eerste plaats geïnteresseerd zijn in een goed verhaal. De politicus die dat kan leveren, kan al gauw een potje breken bij de journalistiek, blijkt ten overvloede ook nog eens uit het boek van Willem Bemboom over Hans Wiegel en de media. Met humor, politiek gevoel en timing, maar vooral door altijd met een verhaal klaar te staan kan deze voorganger van Frits Bolkestein nog altijd rekenen op een geweldige hoeveelheid publiciteit. Kortom, hoogtijd voor links om eens met een goed verhaal voor de dag te komen.

Willem Breedveld

max van weezel en leonard ornstein, Frits Bolkestein, Portret van een liberale vrijbuiter, Prometheus, Amsterdam, 1999, 314 p.

willem bemboom, Hans Wiegel en de Media, Strengholt, Naarden, 1999, 119 p.

joop van tijn, Mr. H. van Riel in gesprek met Joop van Tijn, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1970, 187 p.