Ons Erfdeel. Jaargang 42

De neerlandistiek
in de Scandinavische wereld

De schrijfster van dit stuk heeft haar standplaats in Zweden. Mogen de andere Scandinavische collegae haar vergeven, mocht ze uit hun deel van het Noordse huis iets belangrijks vergeten hebben. Het Fins is ze niet machtig.

De allervroegste handelscontacten tussen de Lage Landen en Scandinavië (ca. 800-1000) hebben in het Noorden sporen achtergelaten in plaats- en persoonsnamen. Daarom hebben Scandinavische linguïsten zich reeds rond de eeuwwisseling met die taalinvloed beziggehouden. Er was nog geen strakke scheiding tussen de beoefenaars van de afzonderlijke moderne taalstudies omdat men zich voor de gemeenschappelijke ‘oertalen’ en hun afsplitsingen interesseerde. Zo publiceerde b.v. de Gotenburgse scandinavist-anglist-frisist-germanist N.E. Wadstein in de jaren twintig werken over de Friese handelsbetrekkingen met het Noorden en over Friese leenwoorden in de Scandinavische talen.

Omdat er later, in de tijd van de Hanze, een nog veel diepgaander beïnvloeding op de Scandinavische talen door het Nederduits heeft plaatsgevonden, richtten de germanisten hun belangstelling hoofdzakelijk daarop. Maar de grens tussen Middelnederlands en Middelne-

[p. 781]

derduits was vloeiend en ze kwamen soms ook op neerlandistisch terrein terecht. Je kunt dus constateren dat de wetenschappelijke belangstelling voor het Nederlands in Scandinavië gedeeltelijk ontstaan is uit de belangstelling voor de ontwikkeling van de eigen taal. Toen de talenstudie zich ging opsplitsen in de afzonderlijke taaldisciplines werd het (Middel)nederlands met tederheid gekoesterd binnen de Nederduits georiënteerde Instituten voor tyska (‘Duits’). Dit woord werd gebruikt als synoniem van West-Germaans (behalve Engels).

Professor Hjalmar Psilander in Uppsala publiceerde niet alleen een overzicht van de (moderne) Nederlandse klanken (1905) maar liet ook in 1910 door de Nederlandse gaststudent N.C. Stalling een leerboekje modern Nederlands samenstellen waaruit generaties Zweedse germanisten Nederlands leerden, o.a. Hans Reutercrona, vertaler van de nobelprijskandidaat Huizinga, maar ook van Johan Fabricius en Jan de Hartog. Professor Erik Rooth in Lund vond in 1926 in zijn universiteitsbibliotheek een aantal Middelnederlandse anonieme liefdesgedichten (gepubliceerd in 1928), waardoor hij zo enthousiast raakte dat hij zijn studenten zelfs modern Nederlands leerde met behulp van een trechtergrammofoon. In Niederdeutsche Mitteilungen (Lund, 1945-1974) werd ook over Nederlands gepubliceerd. Over de Nederlandse persoonsnamen in Zweden tot 1420 schreef Birger Sundqvist (1957), Nils Törnqvist onderzocht de Nederlandse leenwoorden in het Zweeds (1977) en Elof Colliander besteedde aandacht aan de Nederlandse postincunabelen in Zweden. Ook de professoren Holmberg (over Brandaen 1958 en over Na Oostlant wil ik varen, 1972), Dahlberg en Hermodsson (Dat boec van den houte, 1959) waren neerlandistisch geschoold. In Denemarken behoorden Christian Sarauw en Peter Jørgensen, in Noorwegen Olav Brattegard en in Finland Emil Öhmann, Pekka Katara en P. Tilvis tot de ‘Nederduitsers’, die ook wat van Nederlandse taalkunde afwisten. Uit Kopenhagen stamt het beroemde artikel over het adverbiaalpronomen ‘er’ van Gunnar Bech (1952).

Naast de bijna zuiver taalkundige belangstelling bestond er ook belangstelling uit de hoek van geschiedenis en esthetische wetenschappen vanwege de intensieve contacten tussen de Republiek en de Scandinavische landen in de 16e en 17e eeuw. In indrukwekkende werken van Ewert Wrangel, hoogleraar esthetica in Lund (1897), en van de Deense germanist L.L. Hammerich e.a. (1945) worden de contacten tussen Zweden resp. Denemarken/Noorwegen en de Nederlanden op economisch, politiek, cultureel en industrieel gebied uitvoerig beschreven. In recente tijd volgde Gunilla Dahlberg het spoor van de toneelgroep van Van Fornenbergh door Scandinavië (1992).

Het verhaal van Reinaert de Vos werd eerst in het Deens (1555) en daarna in het Zweeds (1621) vertaald en de veelgelezen Cats werd bewonderd, nagevolgd en vertaald. Vondel werd, althans in zijn tijd, niet vertaald maar in beschaafde kringen in de oorspronkelijke taal gelezen. Later nam de intensiteit van de beïnvloeding af, maar omstreeks 1830 begon opnieuw een receptie van literaire werken. Er was nu vraag naar de spannende historische romans en realistische volksverhalen van Conscience en Van Lennep. Men vertaalde in Zweden/Finland en Denemarken/Noorwegen ongeveer hetzelfde soort werken voor een publiek dat verstrooiing zocht. Dit bleef zo tot in de jaren veertig van onze eeuw. Wanneer rond de eeuwwisseling de Nobelprijs wordt ingesteld, gaan hoogleraren en andere literair geëngageerden de Nederlandse kwaliteitsliteratuur in de gaten houden - Timmermans, Van Eeden, Couperus, Multatuli worden vertaald - maar pas als er vanaf de jaren vijftig vanuit Vlaanderen en Nederland geldsteun uitgaat naar uitgeverijen die gecanoniseerde schrijvers laten vertalen, kiest men de ‘literariteit’. Veel van de kwaliteitsliteratuur is vertaald door of in samenwerking met academici. De Nederlandse Martha Muusses, die tussen 1928 en 1962 aan verschillende universiteiten in Denemarken en Zweden Nederlands doceerde, maakte in Zweden de Nederlandse kwaliteitsliteratuur bekend door een literatuurgeschiedenis en door vertalingen van een keur van gedichten. In Noorwegen speelde professor Kåre Langvik-Johannessen een belangrijke rol als inleider en vertaler van Nederlandse gecanoniseerde werken van de Middeleeuwen tot vandaag.

De maatschappij stelde praktische eisen. Ten behoeve van de Noors/Nederlandse houthandel was het eerste Deens-en-Noorse woordenboek tot stand gekomen (van N.H. Jaeger, 1826-1831). Het eerste Zweedse woordenboek

[p. 782]

werd samengesteld door een docent aan de militaire hogeschool te Breda, de Zweed G. Ström (1907-1916).

Op de universiteiten werden aan de zuiver taalkundige studie een taalvaardigheidseis en een cultureel element toegevoegd. Dit onderwijs werd vanaf de jaren dertig steeds meer gegeven door native speakers, ‘buitenlandse lectoren’, met een tijdelijk, later soms ook vast contract, die nu dus de germanist/hoogleraar vervingen. Ze gaven les, stelden leermateriaal en woordenboeken samen, vertaalden soms, maar leverden uit tijdgebrek weinig wetenschappelijk werk omdat dit buiten hun taakbeschrijving viel.

Door de positieve houding van de zich nog steeds van het Nederduits ‘bewuste’ hoogleraren werd het Nederlands een zelfstandig studievak in Kopenhagen (1926, hoofdvak in 1985), in Göteborg (1961) en in Stockholm (1966, hoofdvak in 1977). In Finland heeft het nog steeds bijvakstatus. In Oslo werd het niet alleen in 1959 een zelfstandig vak (hoofdvak in 1968) maar het kreeg in 1966 zelfs een professoraat en er werd - uniek in Scandinavië - een zelfstandig instituut voor Neerlandistiek in het leven geroepen. Hoogleraar werd de Vondelkenner Kåre Langvik-Johannessen, die naast zijn wetenschappelijke werk ook heeft meegewerkt aan het verschijnen van vele klassieke canonieke werken in het Noors door zelf of in samenwerking met een dichter te vertalen, inleidingen te schrijven en bloemlezingen samen te stellen.

Op dit moment heeft Oslo een zelfstandig instituut met een hoogleraar - de narratoloog en vertaler Geir Farner -, een lector en enkele tijdelijke medewerkers. Kopenhagen heeft anderhalve vaste lector en Aarhus een tijdelijk te benoemen lector. In Kopenhagen houdt Niels Erik Larsen zich bezig met Nederlandse oorkondentaal en Liesbeth Falster Jacobsen met o.a. functionele grammatica. Hier leeft het oorspronkelijke filologischtaalkundige karakter van het vak als het ware nog voort. In Göteborg is vanwege het begrotingstekort van de universiteit na de pensionering van de vaste lector geen opvolger benoemd. In Stockholm is er echter in 1999 naast de vaste lector een assistent in opleiding aangesteld, waardoor de opvolging enigszins beveiligd lijkt. Lector Ingrid Wikén Bonde leidt studenten op tot (literair) vertalers en houdt zich met de receptie van de Nederlandse literatuur in Zweden bezig waardoor ze nu eens op haar literaire dan weer op haar taalkundige poot moet gaan staan. Helsinki heeft door de toetreding van Finland tot de EU eveneens een vast lectoraat. Lector Peter Starmans onderzoekt de beeldvorming van de Nederlanden in Finland.

Overal is er een groeiende behoefte aan personen die EU-teksten kunnen vertalen. Dat is de derde poot! Vaak willen de studenten alleen ‘de taal leren’. Maar er komen toch altijd weer studenten met een ‘culturele’ belangstelling. In Oslo en Stockholm worden ook cursussen Afrikaans en Fries aangeboden. Afrikaans is nog exotischer dan Nederlands en de studie van het Fries is een voortzetting van een ‘eeuw-oude’ traditie in Scandinavië.

Ingrid Wikén Bonde