Ons Erfdeel. Jaargang 42

Zuiver bloed

André Brink (º1935) stond ten tijde van de apartheid in Zuid-Afrika bekend als een opposant. Samen met onder anderen Breyten Breytenbach ijverde hij voor een multiraciaal bestel. Brink genoot de twijfelachtige eer de eerste verboden Afrikaanstalige roman te hebben geschreven: Kennis van die Aand (1973). Ook zijn nieuwe roman De Duivelsvallei (die in 1998 eerst in het Afrikaans verscheen) is een soort deconstructie van de Afrikaner apartheid. Eigenlijk is het boek een perfecte illustratie van de ‘grensliteratuur’, die de grenzen tussen werkelijkheid en fictie, tussen objectieve waarheid en subjectief discours aftast. Het resultaat van dat onderzoek is de ontmanteling van de ‘meestervertellingen’ over een blank, raszuiver Zuid-Afrika als ‘boereparadys’. Ook spreken de patriarchale, streng religieuze ‘boers’ geen zuiver Afrikaans: hun taal is mede ontstaan in de monden van de slaven uit Maleisië en van de Koisan, inheemse volkeren zoals Hottentotten en Bosjesmannen.

De hoofdpersoon van De Duivelsvallei is de negenenvijftigjarige Flip Lochner, die een persoonlijke en professionele crisis doormaakt. Hij is een aan lager wal geraakt historicus, die een ultieme rechtzetting van zijn mislukte leven zoekt door een jeugddroom weer op te nemen. Hij trekt voor tien dagen naar een kleine, ‘zuivere’, blanke gemeenschap, die al sinds 1830 een totaal geïsoleerd bestaan leidt in de Swartberge van de Kleine Karoo, meer bepaald in de Gamkaskloof, de ‘Duivelsvallei’. Het eerste wat hij over de vallei verneemt, is dat de bewoners er een Paradijs in zien, door God gegeven en door hen ongeschonden bewaard. Anderzijds doet het gerucht de ronde dat in ‘Die Hel’ een gemeenschap van lichamelijk en geestelijk gehandicapten leeft, resultaat van vele generaties inteelt. Meteen wordt Lochner geconfronteerd met de waarde van verhalen over

[p. 757]

het ‘historische’ verleden: ‘Verklaringen, getuigenissen en verslagen, of weinig meer dan geraaskal en kletspraat?’ En hoe moet hij van ‘brokstukken en rafels en losse einden van verhalen’ een logisch geheel maken? De problemen van de verlopen historicus worden nog spannender als blijkt dat het verhaal over de Duivelsvallei ‘in de janboel van [z]ijn leven’ het ‘enige vaste ijkpunt’ wordt. Maar hoe vast is dat ijkpunt?

Lochner komt terecht in een claustrofobische commune, waar incest en doodslag woekeren onder het mom van gestrenge godsdienst en harde moraal. De wereld van Grootvaar Lukas, Soon Heilig, Smeed Smid, Tant Poppie Vollemaan, Jurg Water, Henta Voorperske, Hans Toordenaar, Isak Smous, Peet Pote, Liesbet Pruim, Ben Uil, Bettie Tiet, Lukas Dood en vele anderen staat te stinken onder een stolp. De genoemde personen heten in feite allemaal Lermiet. In de dertig tot veertig huizen krioelt het van idioten, kreupelen, waterhoofden, mongolen, blinden, schelen en kwijlenden. Lochner voelt zich ‘net een vlieg in een fles’. Hij maakt een rituele slachting van een pasgeboren wit geitje mee, een woeste springbokjacht, brandstichting in het dorp en een hysterische afranseling van iemand die water heeft gestolen - staand op de grote, in leer gebonden statenbijbel. Hij ontdekt dat alleen vrouwen voor overspel worden gestraft, zeker als het met ‘een man van buiten’ gebeurt, dat vaders hun kinderen genadeloos mogen kastijden en er seksueel verkeer mee hebben, dat mensen die hem willen informeren, worden vermoord.

Paradoxaal genoeg moet Lochner vaststellen dat de bewoners van deze ‘poel van verderf’ - een soort concentratiekamp - zichzelf zien als de laatste zuiveren in een onzuivere wereld, zeker nu de apartheid voorbij is. God heeft hen een zwarte president willen besparen en het is Zijn wil dat hun gemeenschap uitsluitend uit Boeren bestaat, en niet uit Kaffers en Engelsen. ‘Onze God heeft ons hier in deze vallei gebracht om ons gescheiden te houden van de zondige wereld daarbuiten.’

André Brink (º1935) - Foto Obie Oberholzer.

Flip Lochner krijgt bij zijn bezoek aan de Duivelsvallei een kameleon cadeau. De kameleon staat voor transformatie, juist dat wat in de sekteachtige woongroep ontbreekt. Al wat van de buitenwereld in het dorp komt, wordt geëlimineerd. Zo ontdekt Lochner dat de mythe van de zuiverheid geen stand houdt. De vallei werd lang voor de aankomst van de Lermieten bewoond door Bosjesmannen en Hottentotten: hun tekeningen, verhalen en symbolen getuigen daarvan. Bovendien hebben die oorspronkelijke volkeren zich in den beginne met de aangekomen blanken vermengd. Maar elk spoor van zwart of gekleurd bloed werd door kindermoord uitgewist.

Omdat de gemeenschap in de Duivelsvallei geen geschreven documenten gebruikt, moet Lochner de informatie voor zijn studie halen uit mondelinge getuigenissen. Dat brengt ons op een ander aspect van de roman: de onmogelijkheid om een objectieve visie op de geschiedenis te ontwikkelen. Niet alleen botst Lochner voortdurend op de buitensporige mengeling van het reële en het imaginaire, ook krijgt hij van elk ‘feit’ via diverse verhalen talloze versies. Hij komt in ‘een soort struikgewas’ terecht, waarin hij langzaam vastraakt. De manier waarop Lochner de elkaar slechts gedeeltelijk overlappende verhalen opschrijft, wordt weerspiegeld in de werkwijze van de dorpsschilder Gert Kwas, die - bij gebrek aan doek - schilderij op schilderij aanbrengt. Uiteindelijk wordt zijn re-

[p. 758]

laas ‘een eindeloos verglijden van het ene verhaal in het andere’.

De Duivelsvallei is een gonzende bijenkorf van elkaar tegensprekende verhalen. De spanning wordt erin gehouden door elementen uit avonturen- en detectiveromans: zal Lochner de Duivelsvallei kunnen verlaten, kan hij zijn geliefde Emma uit de vallei redden, is hij van zijn ‘syfilis van de ziel’ genezen, wie heeft deze of gene moord gepleegd, wie het dorp in de fik gestoken? Tegelijk zorgt Brink ervoor dat de manier waarop men zulke romans maakt, wordt geparodieerd (behalve in de melige erotische scènes met Emma). Hij heeft het onder andere over ‘de onder mij gapende afgrond, zoals dat heet’, ‘en dan nu de portie kitsch’, ‘tepels als twee neergestreken bijen (wie zei dat ook weer als eerste)’. Ook wordt de verhaaldraad van de vertellende roman in heel kleine stukjes geknipt en worden verschillende tijdslagen gemengd, waardoor de lezer zelf in het ‘struikgewas’ terechtkomt.

Wat André Brink in De Duivelsvallei niet heeft getoond, is hoe in het ‘zuivere’ Afrikaans vele talen hebben meegespeeld, hoe het is ontstaan in de monden van slaven uit Maleisië en Bosjesmannen die het Nederlands, de taal van de meester, probeerden te spreken. Brinks roman is geschreven in één register, dat Etienne van Heerden het ‘spierwit geverfde Afrikaans’ noemt. Maar hij is er wel in geslaagd om te demonstreren dat zijn benauwende verhaalwereld ‘ongemakkelijk dicht [staat] bij de werkelijkheid van een klein dorpje in Zuid-Afrika’. En op het persoonlijke vlak heeft hij ons laten voelen hoe schizofreen het Afrikaner-zijn vooral nu geworden is: ‘Wij zijn een groep die op zoek is naar identiteit, maar hoe driftiger we die identiteit willen formuleren, hoe meer het zaakje uit elkaar valt en hoe interessanter het natuurlijk allemaal wordt.’

Hugo Bousset

andre brink, De Duivelsvallei, Meulenhoff, Amsterdam, 1999, 391 p.