Ons Erfdeel. Jaargang 42

[p. 751]

Culturele kroniek

Literatuur

Nootebooms poëzie voor ingewijden

Cees Nooteboom mag inmiddels met zijn romans en reisverhalen de wereld veroverd hebben, een essentieel deel van zijn oeuvre, zijn poëzie, lijkt maar weinig lezers aan te spreken, en dat terwijl de auteur zelf menigmaal verklaard heeft zich zelf primair als dichter te beschouwen. Het vreemde verschijnsel doet zich dus voor dat zijn prozastijl, die men toch ‘dichterlijk’ kan noemen, velen aanspreekt, maar dat zijn ‘echte’ gedichten dat kennelijk niet doen. Men denkt hierbij al snel aan Couperus, befaamd om zijn woordkunst, maar als dichter niet geëerd: men vond en vindt zijn poëzie te gekunsteld, teveel namaak. Bij Nooteboom is de aard van de negatieve receptie - voor ongunstige oordelen over zijn poëzie kan men terecht bij de door Daan Cartens samengestelde bundel Over Cees Nooteboom (l984) - toch net weer anders: de critici die hem als dichter verwerpen, ergeren zich kennelijk aan de overvloed van verwijzingen en citaten, aan het hermetisme van Nooteboom. Blijkens zijn nieuwe bundel, Zo kon het zijn (voor een groot deel eerder in een bibliofiele editie verschenen, door zijn reguliere uitgever, Atlas, op de markt gebracht), de eerste sinds Het gezicht van het oog uit 1989, is Nooteboom zich die marginale positie als dichter op grond van moeilijke verstaanbaarheid geheel bewust. In zijn openingsgedicht keert de dichter zich van de massa oningewijden af, zoals Horatius dat twee millennia geleden deed in zijn Romeinse Oden:

In een duister woud, zeker,
en het midden al jaren voorbij,
hoefde ik geen volkstaal
meer uit te vinden.

Niets mat ik heb te zeggen
kon daarin nog klinken,
mijn woorden waren weer
latijn geworden, onleesbaar, gesloten.

Cees Nooteboom (º1933) - Foto Willy Dee.

Dichter, klerk, geheime diaken
van de kleinste gemeente,
de afkerige sekte van verhulde beduiding,
gewend naar zichzelf,

een gnosis van gemaskerde zinnen
in een steeds onherkenbaarder schrift.

Dat duistere woud en de media vita verwijzen naar Dantes Divina Commedia, het prototype van een spirituele reis, maar Nooteboom zet zich tegen diens voorkeur voor de volkstaal af: hij gebruikt weer Latijn, juist omdat het niet voor iedereen verstaanbaar (leesbaar) is. Daarmee is hij toegetreden tot ‘de kleinste gemeente’ - het woord heeft uiteraard hier religieuze connotaties - de ‘afkerige sekte van verhulde beduiding’, dat wil zeggen de schare van dichters die zich van anderen afkeren door hun verhulde toespelingen. Dat Nooteboom daarbij op een programmatisch gedicht van Bilderdijk zinspeelt, waarin deze zich nu juist opwindt over een teveel aan allusiviteit bij tijdgenoten, is uitermate geestig - maar ik moet eerlijk bekennen dat mij dat was ontgaan, als ik niet de ‘Aanteke-

[p. 752]

ningen’ achterin had geraadpleegd en Nootebooms vingerwijzing (‘Bilderdijk 12, 112’) had gevolgd door de Verzamelde Dichtwerken, ed. Da Costa, deel XII, er bij te pakken. Dat ‘steeds onherkenbaarder schrift’ zullen we letterlijk (Nooteboom is steeds kleiner, onleesbaarder gaan schrijven) én figuurlijk (hermetischer) moeten nemen, zoals ook de ‘gemaskerde zinnen’ uit de voorlaatste regel een dubbele betekenis zullen hebben omdat ‘zinnen’ zowel ‘regels’ als ‘zintuigen’ kunnen aanduiden. Kortom: de dichter houdt niet van enkelvoudige communicatie.

De volgende gedichten zijn nog iets cryptischer. ‘Raadsel’ is het omdat de dichter letterlijk een raadsel opgeeft (‘De krekel is de monnik van de vogel’), dat slechts met kennis van poëtische metaforiek wat inzichtelijker wordt; in het derde gedicht, dat de bundel zijn titel heeft verleend, buitelen de bijzondere beelden over elkaar heen; het vierde heet ‘Harbalorifa’, een citaat uit een minnelied van Hertog Jan van Brabant, dat niet veel meer betekent dan ‘tralala’, maar toch veel erudieter oogt, zodat de lezer ‘Komrij’, deel I, opslaat om te zien of de context er óók toe doet (ik geloof het eigenlijk niet). Maar geleidelijk aan krijgt ook de lineaire lezer wat meer houvast en herkent hij groepen van gedichten die door eenzelfde thema verbonden zijn en daardoor op elkaar gaan inwerken en voor verklaring zorgen. Zo is er een drietal gedichten over praesocratici (die Nooteboom al vanouds hebben gefascineerd), dat ook te verklaren valt, zonder dat je de tweetalige Reclamuitgave van hun teksten raadpleegt, die de dichter achterin de bundel noemt. Het mooist vind ik ‘Xenofanes’, over de filosoof die water en aarde als primordiale elementen zag, omdat door de ‘herhaling met omkering’ een suggestie van eeuwige geldigheid gegeven wordt:

Jij zei het, ik zie het:
de afdruk van het laurierblad
op een rotswand in Paros,
de versteende vis in de bergen
door zijn marmeren water.
Het bewijs in een steensoort getekend
zwemt nergens meer heen.

Jij zei het, ik hoor het:
we zijn uit aarde en water geboren,
uit water en aarde is alles
wat ontstaat en wat groeit.
En ik, met mijn betere weten,
ruil mijn geërfde gelijk voorjouw antwoord.

Zoveel hoger is vragen dan weten
dat ik mijn kennis beklaag.

Een andere cyclus is die van de necrologie, waarbij ‘Zelf’, over ‘versplintering van het ik’ en identiteitsverlies (bij Nooteboom een bekend thema, ook in zijn proza), zich aansluit, en er is een serie gedichten-naar-schilderijen, een genre waar hij eerder mee in de weer is geweest. Eenmaal aan het eind van de bundel gekomen, stuit de lezer op het woord ‘sekte’, waardoor hij terug wordt verwezen naar het begin. Het slotgedicht heet ‘Sjamaar’ en herneemt de religieuze metaforiek van ‘Latijn’:

Hij wil niet meer rollen over heilige grond, (...)
hij wil bij het vuur zitten,
bij de as van gesprokkelde takken,
mompelen naar zijn afwezige sekte,
door niemand gehoord.

Dichter zonder altaar
is hij zijn spreuken vergeten.
Niemand zag in zijn moerassen
de strenge orde, niemand
herkende zijn tekens,

zijn notie van eeuwigheid:
een huis vervormd door zijn
duur.

Het laatste woord, door enjambement gemarkeerd, blijft naklinken en weerspreekt eigenlijk het pessimisme dat het gedicht uitspreekt. Het is een paradox die bij Nooteboom past en duidelijk maakt dat zijn poëzie, thematisch gesproken, naadloos bij zijn andere werk aansluit.

Rudi van der Paardt

cees nooteboom, Zo kon het zijn, Atlas, Amsterdam, 1999, 48 p.