Ons Erfdeel. Jaargang 42

Om de schone ziel van 't kind ...

Bij de recente verkiezingen in België was onderwijs niet echt een belangrijk thema. De partijprogramma's bevatten uiteraard wel een onderwijshoofdstuk, maar in feite verschillen ze weinig. Sporen van een schoolstrijd zijn er niet in te vinden, tenzij misschien dat ene zinnetje in het programma van de Vlaamse liberale partij VLD: ‘Voor de VLD blijft de vrije schoolkeuze de basis van het Vlaams onderwijsbestel.’

De Belgische maatschappij is gegroeid langs drie grote breuklijnen: een communautaire, een sociale en een levensbeschouwelijke. Deze laatste werd veroorzaakt door de confrontatie tussen voor- en tegenstanders van een uitdrukkelijke sociale en politieke rol van de katholieke kerk. Hoewel deze strijd op verschillende terreinen tot uiting kwam, was hij het hevigst wanneer het ging om de controle over het onderwijssysteem. Men kan denken dat zo'n belangrijke aangelegenheid al uitgebreid bestudeerd is, maar dit blijkt niet het geval te zijn. Is de 19de-eeuwse periode nog redelijk aan bod gekomen, dan is dit veel minder het geval voor de herschikkingen van dit klassieke spanningsveld na de Eerste Wereldoorlog. De historicus Jeffrey Tyssens heeft hierover nu een diepgravende studie geschreven.

Tyssens situeert de oorsprong van het conflict in het Ancien Régime waar al tijdens de Oostenrijkse periode geprobeerd werd een einde te maken aan het kerkelijk monopolie. Ook tijdens de Franse overheersing zette de ontmanteling van de kerkelijke macht over de school zich voort, maar vooral de impact van de Nederlandse periode zou beduidend zijn. Het Nederlandse stelsel kon in de eerste decennia van de 19de eeuw model staan voor een gecentraliseerd onderwijssysteem. Het beleid van Willem I inzake het middelbaar onderwijs botste in het Zuiden op hevige weerstand. Deze politiek beperkte het kerkelijk initiatief en verving het door het publieke.

De onderwijs- en godsdienstpolitiek van Willem I bracht de katholieke opinie ertoe een monsterverbond aan te gaan met de liberalen (het unionisme). Dit verbond nam bij de revolutie in 1830 het bewind over van Willem I en riep onmiddellijk de algehele vrijheid van onderwijs uit. Deze werd opgenomen in de Belgische grondwet van 1831 als één van de constitutionele vrijheden. De vraag was echter of dit grondwettelijk recht ook het recht op (staats)toelagen impliceerde. Door de organieke wet van 1842, een van de laatste unionistische compromissen, werd de inrichting van het officieel lager onderwijs aan de gemeentebesturen toegewezen. Aan de katholieke overheersing van het onderwijs maakte deze wet geen einde. De klerikale interpretatie van de wet zette kwaad bloed bij de liberalen. Deze ontevredenheid werkte inspirerend bij het opstellen van een wet op het middelbaar onderwijs in 1850. Hierbij werd de inrichting van het middelbaar onderwijs toevertrouwd aan de centrale overheid, die zich het recht voorhield 10 athenea en 50 middelbare scholen in te richten. Bovendien werd de macht van de kerk in deze wet beknot. Dit leidde tot een furieuze reactie van het episcopaat dat weigerde nog godsdienstonderwijs te verstrekken in de officiële middelbare scholen zolang niet aan zijn wensen tegemoet gekomen werd. Voor de kerk mocht het officieel onderwijs niet meer zijn dan een door de overheid verzorgde aanvulling, wanneer het particuliere initiatief tekort schoot.

[p. 625]

Na de liberale verkiezingsoverwinning van 1878 lag de weg open naar de herziening van de wet van 1842. De liberale regering Frère-Orban (1878-1884) zou met een onderwijsbeleid van laïcisering, modernisering en centralisering een fundamentele stap zetten in de richting van een gestructureerd nationaal onderwijssysteem. Voor het eerst werd er een ministerie van Openbaar Onderwijs opgericht, onder de leiding van Pierre van Humbeeck, voor wie de herziening van de wet van 1842 prioritair was. Hij ging hiermee een krachtmeting met het episcopaat aan die leidde tot een ‘morele burgeroorlog’. De bisschoppen organiseerden een omvangrijke campagne waarbij bijvoorbeeld de onderwijzers in het officieel onderwijs zwaar onder druk gezet werden. Het verzet werd vooral via de lagere besturen georganiseerd, waar de macht van de katholieken nog groot was. De regering reageerde op een autoritaire manier. Zo werden drie provinciegouverneurs en zes arrondissementscommissarissen van katholieke herkomst door liberalen vervangen. In 1881 werden zelfs de diplomatieke banden met het Vaticaan verbroken. Door de verkiezingen van 1884 kregen de katholieken weer een absolute meerderheid, die ze tot aan de Eerste Wereldoorlog zouden behouden. De nieuwe regering maakte onmiddellijk een einde aan de liberale politiek. Geleidelijk zorgde zij ook voor een eerste subsidiëring van het katholieke lager onderwijs. Ze probeerde ook om het katholieke onderwijs in de steden, waar de liberale invloed nog zeer groot was, te versterken.

De Eerste Wereldoorlog luidde een periode van schoolvrede in. De aandacht van de politieke partijen ging helemaal naar het verzet tegen de Duitse agressor en daarna naar de wederopbouw van het land. Het onderwijsbeleid werd het voorwerp van compromissen. Binnen de verschillende partijen werden er over het onderwijs soms wel scherpe discussies gevoerd, maar de pragmatische partijleiders streefden het status-quo na, desnoods tegen de wens van hun eigen achterban in. Zowel in de liberale als in de socialistische familie primeerden trouwens de sociaal-economische belangen op de antiklerikale tendensen. Elke poging die de linkerzijde ondernam om het systeem te veranderen, beantwoordden de katholieken met een dreiging van schooloorlog. Zij bouwden ook een volwaardige schoollobby uit: het Centraal Bureau voor het Katholiek Onderwijs, dat een tegengewicht voor het onderwijsdepartement was dat traditiegetrouw geleid werd door een niet-katholiek.

Deze politiek van status-quo was op termijn niet houdbaar. Hij liet immers niet toe geschikte oplossingen te vinden voor nieuwe problemen. Vooral de groeiende aantrekkingskracht van het middelbaar onderwijs noopte in de jaren dertig tot een dynamischer onderwijspolitiek. In 1937 werd rond drie wetsvoorstellen een afspraak gemaakt die gebruik maakte van de typische technieken van de pacificatiedemocratie, d.w.z. dat tijdens de besloten onderhandeling in een commissie de dossiers gedepolitiseerd werden en in een omvattend pakket werden opgenomen. Het parlement zag zijn rol daarbij beperkt tot de technische uitwerking van de wetsvoorstellen en het ratificeren van elders genomen beslissingen. Van deze techniek zou de Belgische politiek nog vaak gebruik maken.

Het einde van de Tweede Wereldoorlog leek in België opnieuw een belangrijke impuls te geven aan de wil tot definitieve pacificatie op het onderwijsvlak en tot deconfessionalisering van de politieke cultuur. Maar al voor de oorlog waren de kiemen voor een nieuw conflict waarneembaar. Vooral de groei van het middelbaar onderwijs vergrote de concurrentie tussen de netten. Na de oorlog stapelden de wrijvingen zich op. Het eigengereide optreden van de socialistische minister van Openbaar Onderwijs Camille Huysmans bijvoorbeeld zette kwaad bloed bij de christen-democraten (CVP). Ze verweten hem het status-quo geschonden te hebben. De oplaaiende emoties rond de Koningskwestie versterkten de ideologische spanningen. Bovendien kwamen er in die periode homogene CVP-regeringen aan de macht waardoor de pacificatietechnieken van het coalitiestelsel op de helling gezet werden. Deze regeringen voerden de subsidiëring van het vrij middelbaar onderwijs in en beperkten de groei van het rijksnet. Vooral de onderwijspolitiek van minister Pierre Harmel werd door socialisten, liberalen en vrijzinnige militanten zeer op de korrel genomen. De auteur stelt echter dat van echt weerwerk nauwelijks sprake was. Dit contrasteert sterk met het verzet van de katholieke zuil tegen de politiek van de volgende minister van Onderwijs, Leo Collard, die in de socialistisch-liberale regering Van Acker

[p. 626]

(1954-1958) het expansiebeleid in het rijksonderwijs weer opnam en de subsidiëring voor het vrij middelbaar onderwijs onderhevig maakte aan striktere voorwaarden. De ‘wet Collard’ lokte een sterke reactie uit van de katholieke zuil. Vooral in de eerste helft van 1955 had er een echte mobilisatie plaats tegen de onderwijspolitiek van de linkse regering. Collard werd als een duivel afgeschilderd, die ‘de schone ziel van het kind’ wou verkwanselen. Bij de verkiezingen van 1958 verloor links terrein, maar een zware nederlaag was het niet. De christen-democraat Gaston Eyskens riep in zijn regeringsverklaring op tot pacificatie en depolitisering van het probleem. Hij paste behendig de beproefde techniek van de pacificatiedemocratie toe. Er werd een Nationale onderwijscommissie opgericht die het voorbereidende werk deed, waarna de politici de besprekingen konden afronden. Op 20 november 1958 werd na harde onderhandelingen, waarbij ook het episcopaat een belangrijke rol speelde, het ‘Schoolpact’ ondertekend dat de basis vormde voor de schoolpactwet van 29 mei 1959. Dit compromis stond in het teken van de democratisering van het onderwijs en van de eerbied voor de vrije schoolkeuze. Onderwijs in elk net moest kosteloos worden onder de 18 jaar. Ouders moesten binnen een redelijke afstand kunnen beschikken over een school van hun keuze. Tyssens komt tot de conclusie dat dit ‘Schoolpact’ geen grote vernieuwing bracht. Het sluit integendeel aan bij ‘de ‘tradities’ van de schoolpolitieke pacificatie zoals ze sedert de Wereldoorlog I waren gegroeid.’

Voor liefhebbers van politieke cartoons is deze verzorgde uitgave een aanrader. Het boek is immers met tientallen spotprenten verlucht. Daardoor geeft het ook de indruk een vlot leesbare, vulgariserende studie te zijn, maar dat is het niet. Tyssens heeft het gebruik van jargon niet kunnen vermijden en daardoor is dit boeiende boek niet altijd een even toegankelijk verhaal geworden.

Dirk van Assche

jeffrey tyssens, Om de schone ziel van 't kind...Het onderwijsconflict als een breuklijn in de Belgische politiek, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen i.s.m. het Liberaal Archief, Gent, 1998, 216 p.