Ons Erfdeel. Jaargang 42

Japans-Nederlandse betrekkingen

Het gebeurt niet vaak dat een proefschrift de omvang heeft van bijna 600 pagina's, inclusief honderd bladzijden noten, bronnen en literatuur, een persoonsregister en een zakenregister, zoals met deze publicatie het geval is. Het komt ook niet zo vaak voor dat een proefschrift zo leesbaar geschreven is, dat ook een niet-specialist, zoals uw recensent, van kaft tot kaft geboeid blijft. Bovendien is het boek fraai uitgegeven; alleen het (zwart-wit) fotomateriaal is wat aan de magere kant.

Het boek behandelt wat de titel vermeldt: de Nederlands-Japanse betrekkingen van de capitulatie van Japan in 1945 tot de oprichting van het Japan-Nederland Instituut in 1975. Er werd gebruik gemaakt van collecties in Nederlandse archieven als het Algemeen Rijksarchief, en vooral het Archief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Ook is materiaal uit de National Archives te Maryland verwerkt. Voor ingewijden in de Nederlandse geschiedschrijving: een boek uit de school van de promotor C. Fasseur. Aan de voorgeschiedenis van de Decima-periode, waarin de VOC-factorij bij Nagasaki het Japanse venster op het Westen vormde, en de tweede helft van de negentiende en de eerste helft van de twintigste eeuw wordt alleen in een kort eerste hoofdstuk aandacht besteed. Dit is te betreuren, maar over de periode van 1600 tot 1945 is al het een en ander geschreven, en het boek is al dik genoeg. Wat geschetst wordt, is een Nederlands beeld op basis van Nederlands archiefonderzoek van ambtelijke stukken. Japanse archieven zijn bewust buiten beschouwing gelaten, vermoedelijk mede om de omvang in de hand te houden, maar ook dat is jammer.

Twee hoofdstukken behandelen de Japanners in Nederlands-Indië tussen de capitulatie in 1945 en de soevereiniteitsoverdracht in de laatste week van 1949. De formele betrekkingen waren in deze periode indirect van aard, wat duurde tot het vredesverdrag in 1952. Nederlandse standpunten werden besproken met internationale organisaties, Engeland in 1945 en 1946 en de Verenigde Staten vanaf 1945. Nederland had weinig in te brengen: Engeland bepaalde de positie van de achtergebleven Japanners, en Amerika nam Japan als toekomstige bondgenoot in bescherming. De Japanners schiepen een machtsvacuüm na de capitulatie, waarvan de Indonesische nationalisten profiteerden: in het algemeen stonden de Japanners welwillend tegenover het onafhankelijkheidsstreven. Dat de Japanners ook wel de Europese bevolking in bescherming namen, is minder bekend. Hierbij vielen overigens meer Japanse slachtoffers dan tijdens de aanval op de Nederlandse kolonie in 1942. Na hun vertrek in 1946 werden Japanse oorlogsmisdadigers achtergehouden en berecht, of vlak voor de soevereiniteitsoverdracht in 1949 op een schip naar Japan gebracht. Om propagandistische redenen hield Nederland lang vast aan het standpunt dat het ‘Japanse gif’ de nationalisten in de kaart had gespeeld, waarbij de interne Indonesische ontwikkelingen ontkend werden.

[p. 621]

Twee hoofdstukken hebben betrekking op het Nederlandse aandeel in de geallieerde bezetting van Japan. Deze rol was uiterst bescheiden, zoals van alle geallieerden: Amerika bepaalde de politiek. Nederland nam deel aan de Far Eastern Commission en het Tribunaal van Tokio, maar zond geen militairen voor het bezettingsleger. Wel stuurde Nederland een diplomatieke vertegenwoordiging in de vorm van een Militaire Missie, in 1948 ingekrompen tot een Nederlandse Missie, die in 1952 de status van ambassade zou krijgen. De Nederlandse Missie hield zich vooral bezig met de Indisch-Japanse handel, maar na de soevereiniteitsoverdracht werd het snel duidelijk dat, ondanks de welwillende neutraliteit van het hoofd van de geallieerde bezettingsmacht in Japan, de Amerikaanse generaal MacArthur, de rol van Nederland in de betrekkingen tussen Japan en Indonesië was uitgespeeld. Voortaan werden alleen de magere belangen van Nederland in Japan behandeld, wat leidde tot de eerste bilaterale handelsovereenkomsten in 1951. Meer aandeel had Nederland in het Tribunaal van Tokio. Opmerkelijk was de rol van rechter B. Röling, die aarzelingen had over de volkenrechtelijke grondslagen van het misdrijf tegen de vrede, en voorts tegenover diplomaten milder, maar tegenover hoge militairen strenger was dan het meerderheidsvonnis.

De twee hoofdstukken die erop volgen, behandelen de voorbereiding en de uitvoering van het vredesverdrag in de periode van 1945 tot 1951. In de eerste jaren had Nederland enig succes bij de claim voor herstelbetalingen. In totaal werd er echter vijfentwintig miljard gulden geclaimd! Na 1947 was het gedaan met herstelbetalingen: Japan werd de bondgenoot van Amerika in de Koude Oorlog. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken was loyaal ten opzichte van Amerika, vooral toen de Koreaanse oorlog uitbrak, maar de andere ministeries niet, daarbij gesteund door de publieke opinie: men wilde schadevergoeding. Hoewel de Minister van Buitenlandse Zaken onder deze druk enigszins bezweek, benutte het ministerie de kans om de verdragstekst van de vrede te beïnvloeden niet: de minister en de ministerraad werden niet tijdig over de mogelijkheid hiertoe ingelicht. De minister kon slechts in het Yoshida/Stikker-akkoord (1954) de deur openhouden voor onderhandelingen over een uitkering aan burger-geïnterneerden. Pas in 1956 kon er, na lange onderhandelingen in een kille sfeer, een persbericht uitgaan dat de Nederlandse ex-krijgsgevangenen 246 gulden zouden krijgen. In hetzelfde jaar stemde Nederland in met een akkoord, gesteund door Amerika: Nederland kreeg 10 miljoen dollar, en als tegenprestatie werden de laatste oorlogsmisdadigers uit Nederlands-Indië op vrije voeten gesteld. Na de toegeeflijke houding tijdens de voorbereiding op de vrede, wist het ministerie van Buitenlandse Zaken zich na een periode waarin de betrekkingen een ijzig karakter hadden, met het akkoord te rehabiliteren.

Het boek wordt afgesloten met drie thematische hoofdstukken, gewijd aan de driehoeksverhouding Nederland-Indonesië-Japan, de handelspolitiek, en de culturele en psychologische aspecten van de Nederlands-Japanse verhouding.

Na de oorlog, maar vooral na de onafhankelijkheid van Indonesië, was men lange tijd beducht voor de overname door Japan van het Nederlandse aandeel in de Indonesische economie. Dit was niet terecht. Pas in 1958 bereikten Indonesië en Japan een akkoord over herstelbetalingen, wat de mogelijkheid bood tot Japanse economische expansie in de archipel. Op de achtergrond, niet openlijk, wenste Nederland herstelbetalingen voor het bedrijfsleven. Naar Tokio legde men het accent op het Japanse smartengeld voor geïnterneerden. Het vermelde akkoord uit 1958 viel samen met de nationalisatie van het Nederlandse bedrijfsleven in Indonesië, mede als gevolg van de Nieuw-Guinea-kwestie. De rol werd niet overgenomen door het Japanse bedrijfsleven door de chaotische politieke en economische situatie in Indonesië. Wel stimuleerde Nederland Japan te investeren in Nieuw-Guinea, maar Amerika remde deze investeringen weer af vanwege de Nieuw-Guinea-crisis. Japan trachtte een strikte neutraliteit te handhaven, maar zwichtte onder Indonesische druk in twee gevallen: het vlootbezoek van het Nederlandse oorlogsschip de Karel Doorman werd afgelast, en Nederlandse militairen mochten niet via Tokio naar Nieuw-Guinea vliegen. Wel bood Japan Nederland faciliteiten voor de verbinding met Nieuw-Guinea. Een pleister op de wonde was dat de landingsrechten van de KLM verruimd werden. Duidelijk wordt gemaakt dat Nederland onvoldoende inzag dat Japan belang had bij goede betrekkingen met

[p. 622]

Jakarta. Als Nieuw-Guinea in 1962 wordt overgedragen, kunnen de handelsbetrekkingen met Indonesië worden hersteld. Japan breidde toen de handel met Indonesië sterk uit. Van de Nederlandse animositeit tegenover de Japanse rol in Indonesië is dan geen sprake meer. Nog eenmaal keerde de Japans-Nederlandse rivaliteit terug. Als vanaf 1966, na de machtsovername door Soeharto, Amerika een internationaal consortium vormt om Indonesië economisch te steunen, krijgt Nederland het voorzitterschap van de Intergovernmental Group on Indonesia (IGGI), en niet Japan, omdat Nederland bereid was de oude schulden van Indonesië kwijt te schelden en het land ontwikkelingshulp ter beschikking te stellen.

De machtige textiel-lobby in Nederland verhinderde na de oorlog een te grote uitvoer van Japanse textielproducten. Onder minzame druk van België in het kader van de Benelux werd de handel geliberaliseerd. De textielindustrie in zowel Japan als Nederland boette trouwens toch aan betekenis in. Pas na 1964 kwam het accent op exportbevordering te liggen. Vooral na de Expo in 1970 te Osaka was Japan als grote economische mogendheid niet meer te negeren. De Japanse export van elektronica leidde tot spanningen tussen Japan en Europa. Philips kreeg het zelfs gedaan dat de Nederlandse regering in 1972 het vrijhandelsbesluit ten aanzien van Japan teniet deed. De oliecrisis in 1973 leidde tot een daling van de Japanse export, waardoor het handelsconflict snel kon worden bijgelegd. De economische betrekkingen bleven een bilateraal karakter houden, hoewel alleen via de Benelux concessies konden worden bedongen. In de jaren zeventig was ook de Benelux geen gelijkwaardige partner meer voor de grootmacht Japan. De pogingen van de toenmalige EEG om tot een gemeenschappelijke handelspolitiek te komen, mislukten: de lidstaten werden het niet eens. Japan kon van deze verdeeldheid profiteren.

Het laatste hoofdstuk ‘Heersende opvattingen’, over de culturele en psychologische aspecten van de Nederlands-Japanse betrekkingen, bevredigde mij wat minder dan de rest van het boek. ‘De imponderabilia die van belang waren voor de houding van de Nederlandse regering ten opzichte van Japan, hadden vooral betrekking op de Japanse belangstelling voor de historische banden met Nederland sedert de dagen van Decima en het Indisch ongenoegen over kwesties die verband hielden met de bezetting van Nederlands-Indië’ (pp.468-469). Duidelijk wordt gemaakt dat de Nederlandse regering geen oog heeft voor de wens van Japan voor intensieve betrekkingen op het gebied van de cultuur. Eeuwenlang had Japan uitsluitend via de VOC kennis kunnen nemen van westerse wetenschap en technologie. Van dit verleden is niet geprofiteerd door kortzichtigheid, en met de motivering dat de beschikbare middelen voor culturele betrekkingen tekortschoten. Een zo liberaal mogelijk handelsverkeer stond centraal. De oprichting van het Japan-Nederland Instituut te Tokio in 1975 was het initiatief van particulieren en een enkele ambassadeur; de overheid verleende geen geldelijke steun.

Ik mis in de behandeling van de gemiste kans op diepgaande culturele betrekkingen een bespreking van de buitenlandse culturele politiek in het algemeen. De culturele betrekkingen met Japan zijn niet wezenlijk anders dan met andere landen, ook landen waarmee Nederland een historische band heeft.

Het tweede aspect dat de relatie tot Japan beïnvloed heeft, is het onbegrip van de Nederlandse regering voor het ‘Indisch ongenoegen’. Lange tijd had het ministerie van Buitenlandse Zaken oog gehad voor de gevoeligheden in Indische kringen als gevolg van de oorlog. Toen in de jaren zestig de economische banden aangehaald werden, en de betrekkingen met Japan genormaliseerd waren, en in bepaalde opzichten zelf zeer goed waren, meende men vermoedelijk dat de oude wonden van gerepatrieerde Nederlanders min of meer genezen waren. Bij het bezoek van keizer Hirohito in 1971 barstte de bom. Twee decennia na de oorlog was er in Nederland een Indisch zelfbewustzijn ontstaan dat leidde tot grote ongeregeldheden. De Japanse regering was erdoor verrast, maar wat belangrijker is: ook de Nederlandse overheid. De auteur maakt er zich te gemakkelijk vanaf door van ‘imponderabilia’ te gewagen: op zaken die onmiskenbaar invloed hebben op het gedrag zonder dat de exacte waarde ervan meetbaar is, moet men altijd bedacht zijn. Met andere woorden: imponderabilia komen niet voor in een beleid dat door onderzoek naar houdingen, attitudes worden gesteund. Maar toch, een prachtig boek.

Jan W. de Vries

l. van poelgeest, Japanse besognes. Nederland en Japan 1945-1975, Sdu Uitgevers, Den Haag, 1999, 591 p.