Ons Erfdeel. Jaargang 42

Een dag op de Rijksacademie

Het hoort tegenwoordig bij de opleiding: jonge kunstenaars die zichzelf en hun werk presenteren aan een geïnteresseerd publiek. Op zichzelf was de bijeenkomst dan ook niet uitzonderlijk. De zes kunstenaars kwamen ieder uit een ander land, wat op een andere plek misschien ongewoon zou zijn geweest, maar we waren hier op de Rijksacademie. Dat er op de vroege novembermorgen iets bijzonders aan de hand was, kwam vooral door de aanleiding.

Het was een idee geweest van de Nationale UNESCO Commissie. De intergouvernementele UNESCO-conferentie in Stockholm, in het voorjaar van 1998, had zich onder de titel De kracht van cultuur indringend beziggehouden met de betekenis van cultuur voor de ontwikkeling van de samenleving. Er waren veel woorden gesproken, ook over de verscheidenheid van culturen, de toenemende contacten tussen de verschillende culturen en de noodzaak van een dialoog. ‘Ontwikkeling zonder cultuur is groei zonder ziel’, klonk het al meteen, en de woorden die uit die aanvangsstelling voortvloeiden hadden er vaak mee gemeen dat ze zowel waar, goed en mooi als ietwat moeilijk hanteerbaar waren. Wat moeten, bijvoorbeeld, kunstenaars ermee in de praktijk van hun werk? Wat vinden ze eigenlijk zelf van de zware last die daar in Stockholm op hun argeloze schouders werd gelegd?

Daarover zou het gaan op deze dag. De kunstenaars - drie vrouwen, drie mannen, zes nationaliteiten, veel variatie in het werk - waren door de Rijksacademie gekozen uit het eigen studentenbestand, het publiek was uitgezocht door de UNESCO Commissie, en omvatte, naast een aantal deskundigen uit het buitenland, een aanzienlijk percentage van de mensen die in Nederland de openbare discussie over cultuur en samenleving plegen te voeren. Als inleiding op de presentaties mocht ik een verhaal houden over cultuur als een vlechtwerk van verhalen; erna zou Anna Tilroe in een eerste commentaar het startsein geven voor deze confrontatie tussen makers en beschouwers.

Bij alle verscheidenheid vormden de kunstenaars natuurlijk geen willekeurige steekproef. Ze waren uitverkoren om hun studie af te ronden aan een internationaal befaamd instituut als de Rijksacademie, hadden, hoe jong ook, stuk voor stuk al heel wat van de wereld gezien en een plekje verworven in het internationale kunstcircuit. Introverte werkers in de wijngaard van een besloten culturele traditie hoefde je hier niet te verwachten; eerder nieuwsgierige nomaden, bezig aan een persoonlijk bepaalde zwerftocht. Kunstenaars dus die in hun werk een zekere afstand hadden genomen van de conventies, de conflicten en de geborgenheid van de eigen culturele bakermat, maar die juist wel een zekere gevoeligheid hadden ontwikkeld voor de regels en wachtwoorden in het internationale kunstverkeer.

[p. 613]

De Engelsman, Hosking, leek nog het meest op een klassieke, in een vaste eigen bodem gewortelde kunstenaar. Hij had een erkend voorbeeld, David Smith, op wiens vormentaal hij voortbouwde, en het feit dat hij lang in Soedan was geweest had op die ontwikkeling geen merkbare invloed. De Nederlandse Mieke Marx had van haar verre reizen een enthousiast verhaal overgehouden over het ambachtelijk bereiden en verwerken van vilt. De Elzasser Bragigand speelde een vrolijk uilenspiegelspel met de verwachtingen van het grote publiek over kunst en markt. De Japanse Tomoke Take en vooral ook de Turkse Ebru Oszecen maakten indruk door hun hoogst persoonlijk combineren van technieken en cultuurelementen in het werk dat ze lieten zien, een indruk die misschien wel versterkt werd doordat de blijkbaar onvermijdelijke artistieke modetermen niet waren verwerkt in een glad, alles verklarend verhaal. De Zuid-Afrikaan Moshekwa Langa ten slotte, die wel de gave van de welbespraaktheid bezat, moest het daar niet echt van hebben. Hij vertelde hoe hij ‘poëtisch’ was begonnen, hoe hij in zijn werk betrokken was geraakt bij de strijd tegen de onderdrukking in zijn land, hoe hij in New York verbanden had gezocht met het werk van andere sociaal-kritische kunstenaars, hoe dat ‘sociale’ nu weer wat op de achtergrond raakte in zijn laatste, ‘efemere’ werken. Zijn zelfverzekerde en wereldwijze verhaal was interessant genoeg, maar spoorde niet helemaal met het feit dat zijn vroegste en laatste werk, waarover hij het minst te vertellen had, veruit de meest evocatieve kracht bezat.

Hoe viel uit deze geïllustreerde verhalen in heel hun verscheidenheid een lijn te trekken naar het algemene thema, de maatschappelijke betekenis van de kunst? In wat hier volgt zal ik geen poging doen tot een verslag van de levendige discussie die op gang kwam. Zoals elke levendige discussie vloog ze van hak naar tak, hier en daar iets verhelderend om dan weer alle kanten uit te schieten. Ik heb een grote bewondering voor notulisten, maar ben er zelf geen. In plaats daarvan probeer ik hier, met behulp van gedachten van deelnemers aan de discussie, een eigen spoor te volgen.

Anna Tilroe hielp daarbij in veel opzichten, om te beginnen door de rol te schetsen van de internationale kunstwereld: de sterke, vooral in enkele Westerse centra gesitueerde infrastructuur van critici, musea, galeries, een publiek van ingewijden met een eigen jargon en eigen, uiteraard aan mode onderhevige noties over kunst. Het is deze kunstwereld die, volgens eigen kwaliteitsnormen, kunstenaars selecteert, legitimeert, geld en aanzien te verdelen heeft. Het ligt dus voor de hand dat kunstenaars die losraken uit hun conventionele achtergrond en de sprong maken naar de grote wereld, zullen proberen zo goed mogelijk aansluiting te krijgen bij de normen en noties van deze machtige club. Van verzet daartegen bij de kunstenaars zelf is nauwelijks iets te merken: ieder zoekt zijn eigen weg, kiest zijn voorgangers en voorbeelden, bewijst op zijn minst lippendienst aan de wachtwoorden van de dag.

Toch is de kunstwereld een wankele affaire. Hij heeft nauwelijk vertakkingen naar grote delen van de echte wereld: Afrika, Zuid-Amerika. Omdat daar ook nauwelijks een lokale, kritisch selecterende infrastructuur bestaat, betekent dat een enorme barrière voor de kunstenaars uit die gebieden. Maar het is ook een zwakte van de kunstwereld zelf. Sterker: ook in het Westen zelf lijkt die wereld steeds meer als een rozige ballon boven de samenleving te zweven. Grote delen van het publiek, ook van het sterk bij zaken van kunst en cultuur betrokken publiek, keren zich af van wat daarbinnen opgeld doet. In de ballon zelf heerst ondertussen steeds meer onzekerheid. Wat is eigenlijk kwaliteit? Oude zekerheden raken omstreden, steeds meer lijkt de overtuiging veld te winnen dat selecteren naar kwaliteitscriteria onbegonnen werk is. En daarmee vervaagt de grens tussen de kunstwereld en de veel grotere en rumoerige wereld van de globale massacultuur.

Is dat erg? Heeft het snobisme van de kunstwereld zichzelf niet overleefd? Wat zou er misgaan als de elitaire infrastructuur van de beeldende kunsten zijn pretenties liet varen, en een gewoon onderdeel zou worden van de veelgeprezen vrije marktwerking? Is dat niet de ultieme democratie van de cultuur?

Het treurige is dat mèt het snobisme ook de kunst als bewegende factor in de samenleving goeddeels zou worden weggespoeld. De maatstaven van de markt zijn functionaliteit, bruikbaarheid, populariteit, gemakkelijke doorslikbaarheid. Voor de kunstenaar als eigenzinnige zoeker van eigen wegen en nieuwe

[p. 614]

combinaties, als dwarsligger die onaangename waarheden blootlegt én als vinder van nieuwe, nog onbekende en daardoor veeleisende schoonheid, zou de ruimte nog krapper worden dan ze al is. De kunstwereld mag dan zijn eigen geborneerdheid hebben, hij is uiteindelijk gebaseerd op respect voor authenticiteit, oorspronkelijkheid en visie.

Niet afschaffen dus, lijkt de boodschap, wel ingrijpend hervormen als het even kan. De crisis over de kwaliteitscriteria mag niet leiden tot verwaarlozing van kwaliteit als selectieprincipe, maar ook niet tot een apodictische verdediging en aanscherping van de gangbare hiërarchie. Er is behoefte aan een kunstkritiek die zowel dieper als toleranter over het kwaliteitsbegrip nadenkt, en die de conclusie toelaat dat er aan een kunstwerk meerdere, niet simpelweg bij elkaar op te tellen of tot elkaar te herleiden kwaliteiten te onderscheiden zijn, van visie en diepgang tot schoonheid (jawel), vakmanschap, reikwijdte en maatschappelijke relevantie.

Diversiteit dus, niet alleen van culturen, maar ook van kwaliteiten. Langs die weg zou het mogelijk moeten zijn de verstandhouding te herstellen tussen de kunstwereld in enge zin en de veel bredere potentiële klankbodem voor wezenlijk vrije kunst in de Westerse samenlevingen. Ook het versterken van de infrastructuur in de rest van de wereld en het in stand houden van open verbindingen daarmee, hoewel in eerste instantie een zaak van materiële ondersteuning, is op den duur alleen mogelijk op basis van zo'n even serieuze als wendbare opvatting over wat in de kunst allemaal van waarde kan zijn.

En wat als het niet lukt? Ook dan zal de wereld steeds meer beheerst worden door een globale cultuur die diep ingrijpt in de samenleving en het bewustzijn van de mensen. Ook nu al verspreiden de media dezelfde beelden, woorden en klanken tot in alle uithoeken, een uniformiteit die merkwaardig genoeg de neiging om elkaar groepsgewijs naar het leven te staan uit naam van de eigen deelcultuur in het geheel niet lijkt te verminderen. Er zal nog steeds alle reden zijn om symposia en congressen te beleggen over de kracht van cultuur, die zowel kan splijten als samenbinden. Er zal dan alleen een beslissende kleinigheid ontbreken. Een notie die ten slotte nog maar betrekkelijk kort in een betrekkelijk klein deel van de wereld ingang heeft gevonden, namelijk dat kunst en cultuur niet bestaan om mensen in het gelid te houden, maar juist een oproep is om hen uit de pas te laten lopen en naar de wereld te kijken met eigen, nieuwsgierige ogen. Dat is niet bepaald sociaal gedacht, althans niet direct. Maar alleen een samenleving die uit sterke individuen bestaat, kan zich misschien verheffen boven de mierenhoop.

Voor mij was dat vooral de conclusie waarmee ik uit de Rijksacademie naar huis ging. Wie het goed meent met kunst, de samenleving en de wereld, komt steeds weer uit bij de schaal van de enkeling. Als mensen te volgzaam zijn, gaat het mis, of ze kunstenaar zijn of niet. Zijn ze daarentegen weerbarstig, maar behept met een flinke dosis praktische fantasie, nieuwsgierigheid en inlevingsvermogen, dan kan het misschien wat worden. En kunst kàn daarbij helpen.

Aad Nuis