Ons Erfdeel. Jaargang 42

Schijnbare complexiteit

‘Er is geen lichaam buiten het beeld dat wij er ons van vormen, met alle smetvrees en angst voor het fysieke die daarbij horen. Iemand moet daar toch over berichten, het gevaar van de papegaaienziekte trotserend, een beetje zoals Kuifje in Afrika.’ Aldus licht de dichter Paul Demets zijn debuut De papegaaienziekte toe. Het lichaam wordt ook in de deelverantwoordingen bij de verschillende cycli in de bundel genoemd, zo krijgt de landschapsmythologie van de Duitse expressionistische schilder Anselm Kiefer een ‘lichamelijke variant’, dus om het lichaam zal het Demets wel te doen zijn.

De lichamelijkheid in de poëzie kent inmiddels een lange, warrige traditie: van de vijftigers en de dissertatie van Hugo Brems tot aan de postmoderne filosofieën die het lichaam zo graag zouden ‘inschrijven in’ de poëzie. Beperkte Brems zich destijds nog tot het turven van het aantal woorden dat op het lichaam duidde, de hedendaagse poëzie wil het lichaam geïntegreerd zien in de poëzie. En hoe goed ik die drang ook begrijp het leidt bijna altijd tot teleurstelling. Zo ook bij Demets.

Demets begrijpt dat je met het noemen van hand, been en darm nog geen lijf in de poëzie hebt; het lichaam, of het beeld ervan, eist een veel complexere toegang. De poëzie van Demets is op het eerste gezicht zeker complex te noemen: ingewikkelde zinnen, talloze inversies, ellipsen, duistere beeldspraak, botsende idiomen, er lijkt af en toe geen touw aan vast te knopen. Dat is ook niet de bedoeling: ‘De taal,’ stelt de achterflap, ‘maakt zich los van de maker en ergert/ prikkelt/ boeit de lezer beurtelings met het lot dat zij zich aanmeet.’ Ergert vooral.

De gedichten van Demets zijn moeilijk, zo niet onbegrijpelijk. Nu mag poëzie best onbegrijpelijk zijn, als het de lezer maar op een of andere manier meeneemt, intrigeert, betovert, als het maar iets met hem/haar doet. Begrip kan altijd nog volgen en is bijzonder rekbaar. Maar in hun complexiteit hebben de gedichten van Demets niet alleen de maker weggemaakt, maar ook hun eigen bedoeling, hun samenhang, en daarmee hun sprekende ‘persoonlijkheid’, hun zin. Was die zin mogelijk de lichamelijkheid, van het lichaam ontbreekt ieder spoor. De gedichten lijken hechte talige constructies, maar wanneer je ze aanraakt vallen ze genadeloos door de mand. Voorbeeld:

[p. 597]

Paul Demets(º 1966).

Stad de beuken overspoelt, zoeken de straten de maat
van je stap op de trede. Bosgrond die, ontbladerd,
het gangpad verdiept, bodemloosheid legt in vast- tapijt,
peperkoeken hart verloren liep. Breekt je stem niet

door het oppervlak, mug gonst bij je oor een reden
voor dat rood van ons. Dikt de grote anekdote
aan tot kleine. Uitgewaaierd varenspoor. Elke heimat
onder de wereld door, maar het minst de mijne.

De brand erin is een begin. Laait op: alle goeds.
Treinspoor tussen de bomen, gestold in vogelper-spectief.
Wordt steen, die rolt als regelval, de lamp aan-knipt

als substraat; je in tegenlicht ontstaat in elke brief.
Lees ik bijeen. Sterrengewelf oxideert, in straat-licht
knekelwit passanten al verleerd. Ik neem geen val voor lief.

Inversies, ellipsen, ingewikkeld taalgebruik en gewoon kromme zinnen, maar waarom? En dit gedicht staat niet alleen. ‘In mijn oren vormen giet, afstand sust’; ‘Houdt in wat mij maant alles op’; ‘loslippig dropshot dat heterodox in de goot vertakt’ of: ‘een knie plooit zich elders dan daarheen.’ Natuurlijk zijn deze citaten uit hun context gehaald, daarom heb ik hierboven een gedicht in zijn geheel geciteerd. Maar wat kan ‘je in tegenlicht ontstaat in elke brief’ in vredesnaam betekenen, evoceren desnoods? Of wat hebben die passanten al verleerd? Of zijn ze verleerd, door wie?

Het gedicht stamt uit de reeks waarin de landschapsmythologie een lichamelijke variant aangemeten krijgt. Ongetwijfeld stonden Demets doeken van Anselm Kiefer voor de geest toen hij dit schreef, en tracht hij de atmosfeer ervan op te roepen. Maar in feite doet hij niet meer dan tegen Kiefer en diens beladen Teutoonse symboliek aanleunen, zoals hij dat elders in de bundel ook doet met Spilliaert, Heidegger, Rilke en heel de expressionistisch-symbolistische santenkraam. Dat leunen moet de kromme zinnen diepgang verlenen, want zelf brengt de dichter geen enkele meerwaarde aan. Ziet u een lichaam? Sterker nog: na vier, vijf gedichten merk je dat de zinsbouw steeds op hetzelfde neerkomt, een vervoerend ritme zit er ook niet achter, en eigenlijk is de vorm dus helemaal niet complex maar saai en simpel. Het is een truc, een doorgedramde gedachte over wat poëzie moet zijn, gecamoufleerd met salonfähige onderwerpen. In zo'n dwangbuis laat geen lichaam zich proppen.

Koen Vergeer

paul demets, De papegaaienziekte, Meulenhoff, Amsterdam / Kritak, Leuven, 1999, 63 p.