Ons Erfdeel. Jaargang 42

Mijn gedichten van Mustafa Stitou

Het debuut van Mijn vormen (1994) van de Nederlandse dichter van Marokkaanse origine, Mustafa Stitou (º1974), is in de poëziekritiek opvallend gunstig onthaald. Deze pretentieloze gedichten worden vooral gekarakteriseerd door een fijnzinnig spel met stijl- en taalregisters en minutieuze, af en toe humoristisch geformuleerde observaties van stadstaferelen. Stitous eerste bundel is gebouwd op de existentieel ervaren ambivalentie van twee culturen. De langzaam veranderende identiteit, het zich geleidelijk verwijderen van de geboortegrond en uiteindelijk de botsing tussen religie en seculariteit, tussen Mohammed en McDonalds, zijn de thema's die vorm hebben gekregen in directe én suggestieve dichtvormen, die evenwel niet altijd evenzeer wisten te overtuigen.

In Mijn gedichten heeft zich zowel thematisch als stilistisch al een verschuiving voorgedaan. Het gedicht ‘Zomaarcafé’, dat eerder in de debuutbundel voorkwam en hier opnieuw is opgenomen (als zevende in een cyclus getiteld ‘Zes gedichten’), wordt in de tweede afdeling ‘Troubadour’ van Mijn gedichten becommentarieerd in ‘Zomaarcafé 98’. Stitou confronteerde in het oorspronkelijk gedicht in Mijn vormen de Marokkaanse islamitische cultuur met de ‘goddeloze gezelligheid’ van de Hollandse zomerterrasjescultuur. De ik-persona ervaart het geloof in zijn ‘stamland’ als beklemmend, zoals pregnant uitgedrukt in de regels ‘[h]et van vroombloed kleinerwordend/ zitbeeld in mijn vader’. Hij noemt zichzelf ‘de jonge Marokkaan/ en zijn anderstalige gedachten’. De culturele ambivalentie die het allochtone lyrische subject duidelijk parten speelt, en die scherpzinnig wordt verbeeld in ‘Zomaarcafé’, is blijkbaar verkeerd begrepen door het lezerspubliek. Of het is de dichter zelf die achteraf is geschrokken van de scherpte van die contrastwerking. De slotstrofe van ‘Zomaarcafé 98’ is Stitous correctie op en verduidelijking van het onder teveel vroomheid verschrompelend ‘zitbeeld’ van de vader: ‘Ik bedoel: het zitbeeld staat in / Beliëns Geschiedenis van de oude wereld,/ Zitbeeld van Ebich-II (ca. 2400). Ook stamland.’ Ditzelfde gedicht bevat tegelijk enkele regels die poëticaal kunnen worden gelezen, zoals: ‘[...] maar mij / is het te doen om het zijnde als / zijnde’ en ‘Stellig is mijn stijl niet:/ gedachten zijn van taal / en niet van een natuurlijke’. Mustafa Stitou toont zich in zijn gedichten verwonderd, ook wel eens verbijsterd, over de hem omringende werkelijkheid. Het is die realiteit, uitgedrukt als ‘het zijnde’, die op een bijzondere manier alomtegenwoordig is in zijn poëzie. Toch kunnen de gedichten niet worden gelezen als gepoëtiseerde anekdotes of parlandistische commentaren bij gebeurtenissen en observaties. Daarvoor is de talige component te nadrukkelijk aanwezig. De werkelijkheid is puur talig: ‘door niets of iemand/ u welgezind / is een wereld intussen/ om u heen gezet’. Stitous gedichten zijn overwegend talige constructies waarin, ofschoon ‘stellig’ zijn stijl niet is (zoals blijkt uit het spel met visies op de dingen in ‘Koppig’), toch opvallend zelfbewuster dan in de dichtvormen uit het debuut, de alledaagse denotatieve taal in de vorm van allerlei krantenberichten, bid- en rouwprentjes (het ongetitelde gedicht dat aanvangt met ‘ter zelfverstrooiing’), sloganeske reclametaal (‘Flevoland * Flevoland op zondag’ in

[p. 592]

Mustafa Stitou (º1974) - Foto Erik Spaas.

‘Siroop’) en boodschappenlijstjes (‘Euroshopper’) aanwezig is. Die zinnen uit de werkelijkheid maken deel uit van het subtiele spel met taalregisters dat in Mijn vormen al zo manifest aanwezig was. Het boodschappenlijstje dat als een gedicht wordt gepresenteerd doet uiteraard direct denken aan de neo-dadaïstische procédés die J. Bernlef en K. Schippers in Barbarber in de jaren zestig al toepasten. Of in dezelfde periode aan de neo-realistische experimenten van de redacteurs van De nieuwe stijl (met. o.a. Vaandrager, Verhagen, Armando). Stitou tracht in deze en andere bewust gestructureerde taalbouwsels, waarin klank weleens de voorrang krijgt op betekenis (zoals gesuggereerd in de metapoëtische haiku: ‘verdwijnen in geen / betekenis, stoten op / steen, gezicht, grafeem’ en uitgedrukt in de vele binnenrijmen en assonanties), zijn problematische verhouding tot de taal te thematiseren. De dichter wordt steeds weer geconfronteerd met de beperkingen, de ontoereikendheid van het idioom. Niet de registraties van de omringende werkelijkheid, wel de taal waar hij als dichter aan overgeleverd is om dat ‘zijnde’ uit te drukken, is het onderwerp van Mustafa Stitous fixatie in Mijn gedichten. Dat de afdeling ‘Over de natuur’, die alleen vermeld staat in de inhoudstafel, niet voorkomt in de bundel, en dat deze uitgave op het eind twee blanco bladzijden (als symbool van het niets?) bevat, kunnen in die zin als programmatisch worden gelezen. Stitou ontwerpt niet naar de natuur.

Dit centrale thema wordt op een stilistisch gevarieerde wijze uitgedrukt. Naast de parlandogedichten (met bijvoorbeeld elliptische zinsstructuren, opsommingen en herhalingen, paradoxen, hyperbolen, absurditeiten) omvat de bundel ook bewust fragmentarisch opgebouwde teksten, associaties van beelden en klanken, waarin beschrijvende en suggestieve woordgroepen, registraties en directe rede worden afgewisseld. Het ontbreken van syntactische verbanden staat symbool voor het gebrek aan samenhang tussen de dingen, het waanidee van grotere synthetische gehelen. Niet toevallig ontbreekt de ‘l’ in het woord ‘gehee’ (‘Zomaarcafé 98’), of begint een gedicht met de gecursiveerde tekst ‘het samendoen banden smeedde bestaat niet (of nauwelijks) meer’. Die expliciet levensbeschouwelijke regel wordt vervolgens aangevuld met deze betekenisvolle voetnoot:

Een eigen toon is een totalitair trekje
rijm is geweld (daarom vinden hersens het fijn)
- maar begrijpt u me niet verkeerd: ik spreek niet
(of nauwelijks) tegen wie beweert

wie ongewapend het oerbos inloopt komt niet terug met een bundel gedichten.

Stitou maakt er overigens geen geheim van dat zijn wereldbeeld en ‘de gedachten’ (niet de gedichten alsdusdanig) schatplichtig zijn aan filosofen in de lijn van Heidegger, Foucault en Derrida (‘Ooit studeerde ik fi-lo-so-fie’). Dat die reminiscenties niet zozeer op een abstract-theoretisch niveau moeten worden begrepen, maar ook het onderwerp van een (soms wel geforceerde) grap of een leuke vondst kunnen zijn, blijkt uit de laatste cyclus ‘Zes gedichten’, waarin Schopenhauer figureert. De ijsscheppende ik-figuur ontmoet ‘Mevrouw... Schopenhauer’, die hij ‘intens blozend [...] een toren bollen bitter’ aanreikt. De dichtende, filosofisch geschoolde ik is een ijscoman geworden (‘Ik leef ervan, / ijsjes scheppen’). Opmerkelijk zijn trouwens de vele gedichten waarin zuivelproducten (van ‘ijsjesindustrie’ tot ‘romig’) voorkomen. Ook die gedichten reken ik tot de verschillende moedergedichten die in Mijn gedichten voorkomen. Een karakteristieke strofe die op die associatie duidt (de wassende werking van moedermelk) is ongetwijfeld: ‘[e]en stam wast zich met melk: / zo ontstaan dan apen’. Een freudiaanse connotatie zit dan weer vervat in deze mooie paradoxale passage in ‘Zomaarcafé 98’: ‘Evenmin weet moeder “waarvan-

[p. 593]

daan” ik kom / (wat weer ontroert als zij op mijn verzoek een poging doet, / schaamachtig glimlachend alsof ik haar versier)’. Koele en empathische registraties (‘iets van Oetker’), clichébeelden en verrassende metaforen, abstracte en concrete beeldspraak zijn evenzoveel uitdrukkingsvormen voor de ambivalentie waar ook deze bundel van getuigt. Alleen ligt het accent meer nadrukkelijk op de taal en de plaats van het ik in een talig universum. Dat Mustafa Stitou die verbale werkelijkheid ook wel opsiert met typografische fiorituren en springerig regelverloop reken ik tot de kleine faux pas van een ontluikend dichterschap dat hoge verwachtingen schept.

Yves T'Sjoen

mustafa stitou, Mijn gedichten, Vassallucci, Amsterdam, 1998, 51 p.