Ons Erfdeel. Jaargang 42

Zuinig zijn op de herinnering - Nieuwe poëzie van Judith Herzberg

...... We moeten
zuinig zijn op de herinnering
niet op de dingen
die de herinnering doen stollen

Judith Herzberg (º1934) heeft een uitgesproken voorkeur voor compacte, vaak tweelettergrepige titels. Haar onlangs verschenen dichtbundel Bijvangst past dan ook perfect in het rijtje Zeepost (1963), Beemdgras (1968), Strijklicht (1971), Botshol (1980), Dagrest (1984) en Zoals (1992). Alleen haar vorige dichtbundel, Wat zij wilde schilderen (1996), viel buiten dit staccato-achtige patroon.

Een dergelijk patroon berust uiteraard niet op een toevallige keuze, maar heeft alles te maken met Herzberg's visie op de werkelijkheid en haar - vooral door het tijdschrift Barbarber beïnvloede - poëtica: de werkelijkheid is - onopgesmukt - al wonderlijk en absurdistisch genoeg. Daar hoef je als dichter maar weinig esthetische trucjes op los te laten. Vandaar Herzbergs voorkeur voor het alledaagse, het onooglijke, het anekdotische en het fragmentarische (vergelijk mijn eerdere bespreking in Ons Erfdeel 1997/2). Juist de kleinste dingen zijn geladen met betekenis: ‘Ik geloof niet zo in god, wel / ken ik soms een veel te groot gevoel /

Judith Herzberg (º1934).

naar aanleiding van kleinigheid. /Misschien is dat wat overblijft /(...) van zo'n verstijvend lijfje’ (‘Over een wesp’). Het is een favoriete strategie van Judith Herzberg; het zogenaamd kleine wordt tot hoofdzaak uitvergroot en ook omgekeerd worden grote zaken teruggebracht tot de proporties van een krant: ‘Het nieuws ligt open op de grond / de ramp vouwt zich vanzelf niet dicht / alarm slaan of hier weggaan / de vleugellamme krant bericht.’ (‘Het nieuws’).

Ook in de term Bijvangst - en dat kunnen we toch wel opvatten als een programmatisch signaal - ligt zo'n omgekeerde hiërarchie besloten. Hoewel het woord niet in Van Dale voorkomt, laat de betekenis zich eenvoudig reconstrueren: het zijn de onbedoelde soorten die de visser in zijn netten aantreft, een surplus dat meestal weer in het water wordt teruggezet. In de wereld van de visserij zijn de verhoudingen wel duidelijk: een haringvisser is nu eenmaal niet in schol geïnteresseerd. Maar hoe zit dat met een dichter die haar poëzie als ‘bijvangst’ beschouwt? Is poëzie wellicht niet meer dan het terloopse bijproduct van een beoogde, maar geschonden werkelijkheid?

Alleen het verhalen

Er staan in de bundel Bijvangst nogal wat In Memoriam-gedichten. Een lastig te beoordelen genre, omdat je als lezer geneigd bent op voorhand sympathiek tegenover de inhoud te staan. Juist bij grote gevoelens echter (en minder dan ooit tevoren lijkt Herzberg grote woorden als dood, scheiding en gemis te schuwen) komt het

[p. 590]

aan op een pregnante vormgeving, die berust op een delicaat evenwicht van suggestieve emotie en geserreerd taalgebruik. Anders raakt het gedicht uit balans en liggen pathos en kitsch op de loer, zoals gebeurt in het korte gedicht ‘Hanen’: ‘Wist jij dat als twee mensen scheiden /een schreeuw door de kosmos scheurt / die niemand hoort behalve de hanen?’. Hier heeft de dichter zich - letterlijk - overschreeuwd, waardoor elke ontroering uitblijft.

Het gaat vaker mis wanneer Herzberg - zo lijkt het - nog te dicht op de huid zit van haar eigen levensgeschiedenis. Zo noteert zij, in het gedicht ‘Canada’, in een voor haar doen ongebruikelijk vlak idioom: ‘Weet je nog dat we in Canada zaten /jij keek in het spiegelplafond /en iedereen leek te zweven / geen idee dat we elkaar / verlaten zouden en zonder / elkaar konden leven.’ Ik twijfel niet aan de ingrijpende ervaring die aan dit gedicht ten grondslag heeft gelegen, maar - zoals Gerard Reve zou zeggen - ‘echt gebeurd, is geen excuus’. Er bestaat ook nog zoiets als poëtische geloofwaardigheid, maar dan moet je als dichter je vak natuurlijk wel serieus blijven nemen. Vanuit poëticaal oogpunt is ‘bijvangst’ een te gemakkelijk product.

Soms lijkt ook Herzberg zelf te beseffen dat een waardige vorm van herinneren tot een zekere adeldom verplicht. Juist als dichter immers beschik je over een eindeloos geschakeerd palet van woorden om verhalen weer tot leven te brengen en vaste grenzen te doorbreken. Zo schrijft ze een mooi In Memoriam-gedicht voor Joseph Brodsky, die onder haar regie nu in het gezelschap verkeert van Jan Hanlo, Chris van Geel, Dick Hillenius, Geert van Oorschot en vooral Bert Schierbeek:

Vandaag wordt Brodsky al herdacht
en ik ben nog niet over Hanlo heen
hij had een hond
zijn naam was Knak
loopt wacht bij vuilnisbak.

Vandaag wordt Brodsky al herdacht
wij zijn nog over niemand heen
niet over Chris of Dick of Geert
om over Bert maar niet te spreken
Schier-Beek Schier-zon vooral
zijn rimpels leken op de stralen
zoals een kind die tekent.
Wij zijn nog over niemand heen
hebben alleen het verhalen.

Strikt genomen gaat het hier al niet eens meer over Brodsky, maar over de duurzaamheid van de eigen herinneringen en de nabijheid van de gestorven vrienden. Zo'n gedicht is - onbedoeld misschien - animerend, omdat het gestalten uit het verleden weer tot leven brengt. Zo moest ik terugdenken aan de prachtige In Memoriam-bundel die Bert Schierbeek destijds schreef voor zijn overleden vrouw (De deur, 1972). Het ontroerende van een gedicht als het volgende is dat de rouw niet benoemd wordt, maar via subtiele gedachtepatronen welhaast fysiek gestalte krijgt:

Ik denk
als het regent
laat ze niet nat worden

en als het stormt
vat ze geen kou

en ik denk ook
dat dat denken
niet helpt

want je wordt nooit meer
nat noch vat je een kou

want het regent
noch waait ooit
meer voor jou

Eenmaal in dit literaire landschap aangekomen, valt nog iets anders op. Judith Herzberg, die bepaald niet bekend staat om haar citerend taalgebruik, leunt in deze bundel een aantal malen gevaarlijk dicht tegen de poëzie van Vasalis aan. Nu zou men dit een bewuste toepassing van intertekstualiteit kunnen noemen, als zinvolle strategie om met het verleden in dialoog te blijven, maar ik geloof eerder dat er - opnieuw - sprake is van een gemakzuchtig procédé. Zo besluit Herzberg het gedicht ‘Dromen dromen’ als volgt: ‘Verdriet om sterven is bekend / verdriet van scheiden niet geacht. En / doden weten niet hoe ze ontbreken.’ Hier wordt een enigszins rancuneuze gradatie aangebracht in ‘soorten van verdriet’, maar dat is onvermijdelijk een krachteloze apotheose na de beroemd geworden stro-

[p. 591]

fe van Vasalis: ‘Zoveel soorten van verdriet, /ik noem ze niet. /Maaréén, het afstand doen en scheiden. /En niet het snijden doet zo'n pijn, /maar het afgesneden zijn.’ (‘Sotto voce’ in Vergezichten en gezichten). Natuurlijk resoneren deze regels door, óók wanneer Herzberg - naar aanleiding van een triviaal tafereel rond een smeltende sneeuwpop-schrijft: ‘Zo gaat het ook met pijn. / Je voelt het onbarmhartige / begin maar het verdwijnen / maak je op uit het verdwenen zijn.’

Op deze wijze ontstaat geen dialoog, maar kortsluiting.

Bijvangst is helaas een uiterst heterogene bundel, waarin de geladen thematiek rond dood en scheiding onvoldoende gelegitimeerd wordt door een zuivere, authentieke stem. Er wordt teveel geëxpliciteerd (hetgeen nogal eens leidt tot pseudo-diepzinnigheid) en te weinig suggestief gezwegen. Een enkele keer is Herzberg weer de meester van het ‘kleine bestek’ en creëert zij voor de lezer de mogelijkheid om ‘meer te lezen dan er staat’. Zo schrijft zij, in het kwatrijn ‘In droogte’: ‘Arabische tuinen zijn zuinig met water / elke plant staat alleen met niets eromheen / elke roos heeft hoogstens een roestig blik / soms een pot, of een perk in steen.’. Dat is, als gerichte observatie, genoeg om de herinnering intact te houden.

Anneke Reitsma

judith herzberg, Bijvangst, De Harmonie, Amsterdam, 1999, 62 p.