Ons Erfdeel. Jaargang 42

De hoed en de hond

‘De hoed en de hond’: niet de alliteratie telt, maar de allegorie. De hond staat voor de trouw zoals de hoed staat voor de vrijheidsliefde. De deugden worden verbeeld op een gravure van André Lens die diende als frontispice voor Jan des Roches' Histoire ancienne des Pays-Bas autrichiens uit 1787. Meteen hebben we een verklaring voor de zingeving van het boek van Tom Verschaffel over de achttiende-eeuwse geschiedschrijving van de Zuidelijke Nederlanden, de bewerking van een proefschrift dat te Leuven werd verdedigd. Het thema past helemaal binnen de belangstelling van de ‘beoefenaars’ van de Nieuwe Geschiedenis aan de KU Leuven van wie ik met name Reginald de Schryver en Jo Tollebeek noem. Samen met Tollebeek schreef Verschaffel trouwens het opgemerkte De vreugden van Houssaye uit 1992.

In ongeveer 500 pagina's behandelt Verschaffel alle mogelijke aspecten van zijn onderwerp. Alle verschuivingen binnen de historiografische methode in de ‘Oostenrijkse eeuw’ komen aan bod. Een ervan is de compilatie-techniek die uit de Middeleeuwen stamt en waarbij klakkeloos auteurs van vroeger werden ‘geplunderd’; ze wordt vervangen door de interpretatie van het verleden, wat met zich meebrengt dat historische werken ‘verhandelingen’, ‘essais’ of ‘mémoires’ worden. De maatschappelijke en culturele context - de Verlichting en de houding ten opzichte van censuur - wordt sterk beïnvloed en ten dele ook geïncarneerd door de Oostenrijkse gouverneur minister Cobenzl. Er is de hele verandering in de geografische horizon: van de lokale geschiedenis, van een stad, of de regionale geschiedenis, van Vlaanderen of van Brabant, enz. Op basis dus van de middeleeuwse, maar in de 18de eeuw nog functionerende landsheerlijkheden, evolueert men naar een beeld dat de Zuidelijke (de Oostenrijkse) Nederlanden, als overkoepelend thema heeft. Deze evolutie wijst niet alleen op schaalvergroting, maar ook op schaalverkleining want ze brengt de perceptie van de ‘Hele Nederlanden’, de XVII Provinciën van weleer, in de verdrukking. Toch lossen historici, meer en meer professionelen in plaats van amateurs, het dilemma niet op of zo'n geschiedenis overkoepelend kan zijn (is er zoiets als een gemeenschappelijke geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden?) of eerder moet bestaan uit een naast elkaar plaatsen van afzonderlijke territoria. Historici van nu kampen trouwens nog steeds met het probleem. Zeker is evenwel dat het beeld van België, met overheidssteun, historiografisch geanticipeerd wordt ook zonder dat een land met die naam al bestaat.

Ook thematisch is de verschuiving belangrijk en pluriform. Zo moet bijvoorbeeld de traditionele kerkgeschiedenis, beoefend door geestelijken die schreven over hun klooster op

[p. 474]

basis van hun eigen bronnen - wat zij haast altijd legitimistisch deden - ruimte maken voor een wijder aandachtsveld, terwijl een geïntegreerde historiografie nog niet binnen bereik is. Bij die verschuivingen besteedt Verschaffel doorlopend zeer veel aandacht (te veel (?), vraagt hij zichzelf af) aan de Academie die door Maria-Theresia werd gesticht (en nu nog als ‘Thérésienne’ doorleeft). Zij stimuleerde historische studies door prijsvragen en tekende de politiek-ideologische krijtlijnen van haar invloed uit. Ze laat echter ook zien hoe instellingen uit mensen bestaan met hun zwakke en hun sterke eigenschappen. Jan des Roches die nog altijd bekend is vanwege zijn particularistische spelling en zijn woordenboek, domineerde de academie. Zijn gezagsvolle opdracht, een ‘officiële’ geschiedenis van de Oostenrijkse Nederlanden te schrijven, bleef onafgewerkt door zijn voortijdige dood. Maar we lezen ook hoe hij met zwaar polemisch geschut werd aangepakt wegens plagiaat: hij ‘plunderde’ ingezonden ‘mémoires’ om zijn eigen studies te stofferen.

Interessant natuurlijk zijn ook de bladzijden die handelen over het gehanteerde taalgebruik. Het Latijn van de Middeleeuwen en van de 17de eeuw haalt bakzeil: de gewone lezer begrijpt het niet voldoende, of wil zich niet inspannen. Hierdoor komen de volkstalen meer in gebruik. Het Nederlands kan maar moeizaam concurreren met het Frans dat niet alleen in onze gewesten aan invloed wint, maar ook als ‘koinè’, heel zeker, voor Europa gaat gelden. Het negatieve beeld van het Nederlands dat te ruw is en de ‘fijne oren’ van de Franstaligen beschadigt - het leeft ook in de door Frankrijk geannexeerde gebieden - oefent zeker zijn invloed uit op het verfransingsproces van de burgerij in het Nederlandstalige gebied, Brussel incluis.

Wie taalgebruik zegt, zegt natuurlijk meteen ook geïntendeerd publiek. Afhankelijk van de gebruikte taal heeft de auteur andere groepen op het oog: hogere of lagere, intellectuele of belangstellende. De algemene klacht is echter (al) manifest: Zuid-Nederlanders lezen weinig...boeken hoeven dus zelfs niet door de censuur verboden te worden.

Enkel een greep uit wat mij vooral trof, heb ik hier beschreven. De inhoud van Verschaffels studie is rijk, gevarieerd en in zijn associaties vaak verrassend. Het boek is - en dat konden we van Verschaffel verwachten - soepel en vlot geschreven. Ik vind het echter jammer dat het zo lang is en soms behoorlijk detaillistisch. Het dreigt daardoor eerder geraadpleegd dan gelezen te zullen worden ... en daar ligt dan, althans voor Zuid-Nederlanders van nu, heel zeker een probleem.

Ludo Milis

tom verschaffel, De hoed en de hond. Geschiedschrijving in de Zuidelijke Nederlanden. 1715-1794, Verloren, Hilversum, 1998, 510 p.